تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی محدثان اصفهان با محدثان سرزمین حجاز از قرن سوم تا هفتم هجری

مقدمه سیره و سنت حضرت محمد(ص) مهم ترین منبع برای زندگی مسلمانان است. مسلمانان با تمسک به آموزه های قرآن و سیره زندگی حضرت محمد(ص) که در احادیث به جای مانده است، امور زندگی خود را برنامه ریزی می کنند. با شروع فتوحات، مسلمانان با سفر به نقاط مختلف برای جهاد و انتشار اسلام در مناطق دیگر، احادیث ایشان را با خود به مناطق فتح شده انتقال دادند. به دنبال این جریان اشراف عرب و موالیان با اعتقاد به شخصیت حضرت محمد که الگوی صحیح زندگی را برای پیروانش فراهم می کند به حدیث که بیان کننده این الگو بود پیوستند (موتسکی، ۱۳۸۹: ۸۸). بنابراین مکه و مدینه که مراکز اصلی حدیث بودند مورد توجه علاقمندان علم حدیث قرار گرفت. برای دستیابی به حدیث، یکی از مهم ترین اقدامات سفر به مراکز مهم حدیثی بود که اصحاب حضرت محمد(ص) در آن اقامت کرده بودند. سرزمین حجاز بیشتر از سایر مراکز مورد توجه بود. سفر برای کسب حدیث و سایر دانش ها در تمدن اسلامی به رحله های علمی مشهور شد. این جریان به قدری در تمدن اسلامی رونق داشت که رحله های علمی مهم ترین عامل رونق علم و دانش و از جمله دانش حدیث در تمدن اسلامی شد. برخی از دانشمندان در جریان این سفرها به نام رحال معروف شدند. یکی از محدثان اصفهان به نام ابوعبدالله منده از پیشوایان مشهور حدیث و معروف به خاتم الرحالین، پس از رحله های طولانی به اصفهان بازگشت (ابن منده، ۱۴۱۶: ۷). هدف از این رحله ها گردآوری احادیث و دانش های معروف اسلامی بود. در منابع اسلامی علو اسناد که منظور عالی ترین سند برای یک حدیث است جزئی از دین به حساب آمده است (خطیب بغدادی، ۱۳۹۵: ۸۹). علو اسناد محدث را یک سر و گردن بالاتر از سایر محدثان قرار می داد که در بسیاری از مواقع جز با رحله در سن جوانی یا حتی کودکی به سوی محدثان بزرگ امکان پذیر نبود؛ از همین رو، دانشجویان حدیث تا دورترین نقاط جهان اسلام مانند مغرب اقصی و اندلس یا تا ماوراءالنهر و خوارزم سفر می کردند تا مگر شیخی عالی الاسناد را درک کنند. مذاکره طبرانی و جعانی در حضور ابن عمید و پیروزی طبرانی بر جعانی به سبب علو اسناد نمونه مناسبی در بیان اهمیت آن است (ابن ابی یعلی، بی تا: ۲، ۵۰). استاد ابومنصور حمشادی نیشابوری (۳۱۶ ۳۸۸ ق) برای درک «اسانید عالیه» تا حجاز و یمن رفت (سبکی، ۱۴۱۳: ۳، ۱۸۰). ورود به شهرها نیز برای دانشجویان حدیث مهم بود زیرا تلاش داشتند تا از محدثان بیشتری بهره ببرند. محمد بن یحیی ذهلی نیشابوری (م۲۸۵ ق) چنان رحله گسترده ای داشت که ۱۲ بار وارد بصره شد (منیرالدین، ۱۳۸۴: ۱۶۵). طبق سخن محدثان بزرگ اگر حکم حدیث متصل و مرسل یکی بود هیچ کس برای کتابت حدیث سفر نمی کرد. بنابراین رواج احادیث ضعیف باعث شد محدثین برای دستیابی به سندهای موثق حدیث به این رحله ها بپردازند و رنج سفرهای مشکل در آن دوران را تحمل کنند تا به مشایخ بزرگ و مشهور دست یابند (خطیب بغدادی، ۱۳۹۵: ۲۳). در این سفرها محدثان علاوه بر احادیثی که در شهر خود فراگرفته بود، احادیثی نیز از محدثان دیگر شهرها می شنید یا احادیثی مشابه همان احادیثی که در شهر خود شنیده بود می آموخت و این باعث اطمینان بیشتر او بود (مدینی، ۱۴۰۴: ۸). در این سفرها متون حدیثی پراکنده جمع آوری می شد و محدثان می توانستند احادیث مختلف را با هم تطبیق و احداث جعلی را از صحیح جدا کنند. دانش جرح و تعدیل نیز گسترش یافت و در نتیجه با روحیات، عقاید و اعمال آن رجال از نزدیک آشنا می شدند (اعظمی، ۱۴۲۰: ۱۵۴). نتیجه ای که از این سفرها به دست آمد، گسترش دانش مسلمانان و جریان حدیث گرایی و ایجاد یک وحدت و همگونی فرهنگی بود (موتسکی، ۱۳۸۹: ۸۸). سفر به خانه خدا مهم ترین نقش را در این جریان علمی و رحله ها ایفا کرد. زیرا کاروان های حج این فرصت را به طالبان دانش می داد تا از دانشمندان همسفر خود استفاده کنند و در عین حال از کانون های مهم آموزش در دنیای اسلام استفاده کنند. در عین حال به دلیل سفر با کاروان حج و یا بازرگانان می توانستند با سلامت و امنیت بیشتری به مقصد خود برسند. برخی هم اعتقاد دارند که سفر حج باعث رواج این رحله ها شده است (منیرالدین، ۱۳۸۴: ۳۴۲-۴۴). با توجه به وجود رحله ها در تمدن اسلامی، محدثان و دانشمندان اصفهان نیز در این جریان علمی شرکت کردند و با سفر به مکه و مدینه از دانش محدثان سرزمین حجاز بهره بردند. اما با بررسی این ارتباط علمی محدثان اصفهان و سرزمین حجاز نکاتی قابل توجه دیده می شود. در این پژوهش در صدد هستیم تا به چگونگی ارتباط محدثان اصفهان با سرزمین حجاز بپردازیم و به این سوالات پاسخ دهیم که ارتباط محدثان اصفهان با سرزمین حجاز چگونه بود و چه نتایجی داشت؟ تعامل علمی دانشمندان اصفهان با شهر مکه در کدام دوره بیشتر بود؟ به دنبال این پرسش ها، سوالات دیگری نیز باید پاسخ داده شود که در ارتباط بین مدینه و شهر اصفهان محدثان اصفهان از کدام محدث مشهور مدینه بهره بردند؟ چه عواملی در ارتباط محدثان اصفهان و مکه تاثیرگذار بود؟ در این پژوهش با روش کتابخانه ای و بررسی داده ها در منابع رجالی به صورت توصیفی-تحلیلی به این سوالات پاسخ داده خواهد شد. در زمینه پیشینه این پژوهش مقاله ای به طور مستقل یافت نشد. تنها برخی مقالات به صورت پراکنده و جزئی به محدثان شهر مکه یا مدینه پرداخته اند. در مورد سیر نگارش حدیث و نقش محدثان دو شهر مکه و مدینه مقالاتی به نگارش درآمده ولی هیچ مطلبی در مورد ارتباط آنها با محدثان اصفهان یافت نشد. یکی از مقالات که تا حدودی به موضوع نزدیک است حدیث پژوهی در غرب از موتسکی (۱۳۸۴) که به طور کلی به شاخصه های نگارش حدیث در بین مسلمانان پرداخته است. علت اهمیت سرزمین حجاز نزد مسلمانان سرزمین حجاز به دلیل ویژگی های ماندگار همیشه مورد توجه مسلمانان سرزمین های اسلامی قرار داشته است. با شناخت اوضاع سیاسی و فرهنگی حجاز و نقش آن در جریان علمی حدیث، می توان نقش مکه و مدینه را دقیق تر بررسی کرد که حجاز تا چه حدی در امور دینی و فکری مسلمانان تاثیرگذار بوده است. زیرا خانه خدا در مکه و حکومت حضرت محمد(ص) در مدینه از مراکز تبیین کننده اصول دین اسلام بوده است. مکه محل نزول وحی و مدینه جدا از مرکز حکومت، جایگاه مرقد حضرت محمد(ص) نیز می باشد. در فتوحات نخستین، مسلمانان اهل حجاز بیشتر نقش را داشتند. سایر قبایل عرب نیز وارد جریان فتوحات شدند. این فتوحات مسائل و پیامدهای بسیاری را به دنبال داشت. برخی از اهل حجاز زمانی که منطقه ای را فتح می کردند، در آن منطقه ساکن می شدند و به تعلیم قرآن و دین اسلام به نومسلمانان می پرداختند. آنها با سکونت در مناطق مختلف، جریان مذهبی و فکری را در دست گرفتند. به طوری که هفتاد نفر آنها در بصره و سیصد نفر از صحابه در کوفه ساکن شدند (سباعی، ۱۳۷۵: ۲۱-۲۲). با این وصف حجازیان در گسترش سیره و سنت حضرت محمد (ص) تاثیرگذار بودند و با سفر به سایر نقاط در توجه غیرمسلمانان به مکه تاثیر گذاشتند. حجاز در زمان امویان همچنان نقش کلیدی خود را ایفا کرد. با وجود انتقال مرکز امویان به شام، حجاز موقعیت خود را از دست نداد؛ زیرا امویان در حجاز ریشه داشتند و ارتباط خود را قطع نکردند. این تاثیر در خطوط کلی سیاسی و گزینش فرمانروایان و فرماندهان سپاه در زمان امویان قابل مشاهده بود. زیرا این حجازیان بودند که در این مناصب قرار می گرفتند. در مناطق فتح شده، محل سکونت حجازیان در کنار دارالاماره و مسجد بود و این از مزایای صاحب منصبان حجاز بود (سباعی، ۱۳۷۵: ۲۴). پس از آن در دوره عباسیان نیز این خط مشی ادامه یافت. منصور عباسی برخی حجازیان از جمله عالمان مدینه را در بغداد سکونت داد. او هدایای بسیاری به آنها تقدیم کرد. به این ترتیب عالمان و فقهای حجاز در امور مختلف همچون قضاوت و امور فقهی در پیشرفت مسائل اداری و سیاسی تاثیرگذار شدند و به شکوفایی آن کمک کردند. نمونه دیگر در استفاده از معلومات اهل حجاز رواج سیره ابن اسحاق و واقدی بود که توجه عباسیان را به حجاز نشان می دهد (سباعی، ۱۳۷۵: ۳۰). بسیاری از فرمانروایان در امپراطوری اسلامی از اهل حجاز بودند و این مسئله همگان را به آشنایی با این سرزمین تشویق می کرد. مکه و مدینه به دلیل مرکزیت علمی، خانه خدا، مرقد حضرت محمد(ص) و حضور صحابه و علمای مشهور در هجرت عالمان به این منطقه موثر بود (سباعی، ۱۳۵۷: ۳۴). بنابراین در حوزه سیاسی تاثیر حجاز در اداره قلمرو اسلامی مشهود است. علل دیگری در تاثیر حجاز بر سایر نقاط تمدن اسلامی وجود دارد. یکی از جریان های فکری در حجاز که بر فضای علمی و مذهبی نیز غالب بود جریان اهل حدیث بود. این جریان علمی در اکثر مناطق وجود داشت. اما حجاز و به خصوص مدینه همواره در تاریخ حدیث و علوم نقلی به عنوان پایگاه نمادین شناخته شده و مهد سنت پیامبر بود. برجسته ترین شخصیت در این جریان در مدینه مالک بن انس (م۱۷۹) بود. حجاز به عنوان یک مرکز علمی در مقابل جریان حدیث بدون اسناد به شدت بر اسناد حدیث تاکید داشت. زیرا ارزش و اعتبار اخبار مربوط به پیامبر باعث شد فرصت برای جعل حدیث فراهم شود. در کنار انگیزه های مختلف، توجیه و رضایت خاطر قدرت های حاکمه انگیزه اصلی بود. با ترویج احادیث مجعول در اواخر قرن اول و قرن دوم هجری،

Keywords:

سیر ارتباط علمی , محدثان اصفهان , محدثان سرزمین حجاز , رحله علمی , علو اسناد , حدیث , تمدن اسلامی