فراتحلیل و مرور نظام مند شواهد علمی اثربخشی روان درمانی شناختی رفتاری اینترنت محور بر کاهش نشانه های اضطراب، افسردگی و وسواس در بستر آنلاین محیط های دیجیتال

زمینه و هدف: انقلاب دیجیتال، چشم انداز ارائه خدمات سلامت روان را به طور بنیادین دگرگون کرده است. همزمان با افزایش شیوع اختلالات اضطرابی، افسردگی و وسواس-جبری و وجود موانع متعدد در دسترسی به درمان های سنتی چهره به چهره، روان درمانی شناختی رفتاری اینترنت محور (I-CBT) به عنوان یک راهکار مقیاس پذیر، در دسترس و مقرون به صرفه ظهور کرده است. این رویکرد درمانی از طریق پلتفرم های متنوعی نظیر وب سایت های تعاملی، اپلیکیشن های سلامت روان و چت بات های مبتنی بر هوش مصنوعی ارائه می شود. هدف این مقاله، ارائه یک فراتحلیل و مرور نظام مند و جامع از شواهد علمی موجود پیرامون اثربخشی I-CBT بر کاهش نشانه های سه اختلال شایع اضطراب، افسردگی و وسواس در بستر محیط های دیجیتال نوین است. روش شناسی: پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی-تحلیلی از نوع مروری نظام مند و کتابخانه ای است. برای گردآوری داده ها، پایگاه های اطلاعاتی ملی و بین المللی شامل Magiran, SID, Noormags, Elmnet, Google Scholar, Scopus, PubMed و Web of Science با استفاده از کلیدواژه های فارسی و انگلیسی مشخص، در بازه زمانی ژانویه ۲۰۱۷ تا اکتبر ۲۰۲۵ مورد جستجوی نظام مند قرار گرفتند. معیارهای ورود شامل مطالعات کارآزمایی بالینی تصادفی، فراتحلیل ها و مرورهای نظام مند بود که اثربخشی I-CBT را بر نمونه های بالینی مبتلا به اختلالات مذکور سنجیده بودند. پس از ارزیابی کیفیت و حذف مطالعات نامرتبط، یافته های مقالات منتخب استخراج، طبقه بندی و تحلیل شدند. یافته ها: تحلیل جامع شواهد نشان می دهد که I-CBT، به ویژه در حالت «همراه با راهنمایی» (Guided I-CBT)، اثربخشی قابل توجه و معناداری در کاهش شدت علائم افسردگی اساسی، اختلال اضطراب فراگیر، اختلال اضطراب اجتماعی و اختلال وسواس-جبری دارد. اندازه اثر این مداخلات در بسیاری از مطالعات، قابل مقایسه با درمان شناختی رفتاری سنتی چهره به چهره است. اثربخشی در پلتفرم های مختلف (اپلیکیشن ها، برنامه های وب) نیز تایید شده است، هرچند چالش هایی نظیر نرخ ریزش (attrition rate) و پایبندی به درمان، به ویژه در مدل های «خودراهبر» (Unguided)، همچانان به عنوان یک دغدغه مهم باقی مانده است. شواهد اولیه در مورد چت بات ها امیدوارکننده است اما برای نتیجه گیری قطعی نیازمند پژوهش های بیشتری است. نتیجه گیری: روان درمانی شناختی رفتاری اینترنت محور یک مدالیته درمانی معتبر، کارآمد و پذیرفته شده برای مدیریت اختلالات شایع روانپزشکی است که پتانسیل تحول در نظام سلامت روان را داراست. با این حال، برای بهینه سازی اثر بخشی و پیاده سازی گسترده آن، لازم است به چالش هایی نظیر افزایش تعامل و پایبندی کاربر، تطبیق فرهنگی مداخلات، تضمین حریم خصوصی داده ها و تدوین چارچوب های اخلاقی و قانونی شفاف پرداخته شود. پیشنهاد می شود نظام های سلامت با سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت ها و آموزش متخصصان، زمینه را برای ادغام این رویکردهای نوین در مدل مراقبت گام به گام (Stepped-Care Model) فراهم آورند.

Keywords:

روان درمانی اینترنت محور , درمان شناختی رفتاری (CBT) , سلامت روان دیجیتال , اضطراب , افسردگی , اختلال وسواس-جبری , اپلیکیشن های سلامت روان , چت بات درمانی