بررسی اثر مداخله شناختی-هیپنوتیزمی شبیه سازی شده با هوش مصنوعی بر ذهن آگاهی و تاب آوری روانی دانشجویان

در جهان معاصر، سرعت تغییرات اجتماعی اقتصادی و فناورانه به گونه ای است که افراد به ویژه جوانان و دانشجویان، بیش از هر زمان دیگر در معرض فشارهای روانی و هیجانی قرار گرفته اند. زندگی دانشگاهی با چالش هایی چون رقابت، تحصیلی، نگرانی از آینده شغلی، تغییرات هویتی، جدایی از خانواده و مسئولیت پذیری های جدید همراه است. مجموعه این عوامل موجب می شود که بسیاری از دانشجویان دچار استرس مزمن، اضطراب و کاهش تاب آوری روانی شوند. از سوی دیگر، پژوهش ها نشان داده اند که یکی از متغیرهای کلیدی در حفظ تعادل روانی، ذهن آگاهی است. ذهن آگاهی به معنای آگاهی کامل از لحظه حال بدون قضاوت و واکنش هیجانی، و توانایی مشاهده ی افکار و احساسات به صورت پذیرا و بدون درگیری است. این مفهوم که ریشه در سنت های مراقبه ای شرقی دارد، در دهه های اخیر وارد روانشناسی علمی شده و به یکی از مولفه های بنیادین درمان های مبتنی بر پذیرش و تعهد، درمان شناختی مبتنی بر ذهن آگاهی و برنامه های کاهش استرس تبدیل گردیده است. ذهن آگاهی با سازوکارهای عصب روان شناختی خاصی در مغز مرتبط است. مطالعات تصویربرداری عصبی نشان می دهد تمرین های ذهن آگاهی موجب افزایش ضخامت قشر پیشانی میانی و قشر سینگولیت قدامی و نیز کاهش فعالیت آمیگدال می شود. این تغییرات توانایی تنظیم هیجان، کنترل شناختی و مهار پاسخ های تکانشی را افزایش می دهند و در نتیجه فرد در مواجهه با موقعیت های استرس زا تاب آورتر می شود. تاب آوری به عنوان توانایی بازگشت از موقعیت های دشوار و حفظ عملکرد بهینه در برابر فشارهای روانی، یکی از شاخص های مهم سلامت روان است. افرادی که از سطح بالاتری از تاب آوری برخوردارند، توانایی بیشتری در بازسازی شناختی و تنظیم هیجان دارند و به جای تمرکز بر تهدید بر حل مسئله و رشد فردی تمرکز می کنند. پژوهش ها نشان داده اند که ذهن آگاهی از طریق افزایش خودآگاهی، کاهش خودسرزنشی و تقویت پذیرش، یکی از موثرترین پیش بینی کننده های تاب آوری است. با وجود اهمیت این مفاهیم، روش های آموزش و مداخله برای ارتقای ذهن آگاهی و تاب آوری در دانشگاه ها همچنان محدود است. یکی از رویکردهای نوین در این حوزه رویکرد شناختی هیپنوتیزمی است. این رویکرد تلفیقی از درمان شناختی رفتاری و فنون آرام سازی تلقینی است که هدف آن ایجاد تمرکز عمیق ذهنی و بازسازی الگوهای فکری ناسازگار از طریق تلقین های مثبت و تصویرسازی ذهنی است. در این روش، با استفاده از تلقین هدایت شده، فرد به سطحی از آرامش ذهنی می رسد که در آن می تواند افکار خود را از بیرون مشاهده کرده و پاسخ های شناختی جدیدی شکل دهد. از دیدگاه عصب روان شناسی، حالت هیپنوتیزمی باعث فعال شدن شبکه های عصبی مشابه با آنچه در تمرین ذهن آگاهی دیده می شود، از جمله قشر پیشانی، سینگولیت قدامی و جزیره قدامی است. این نواحی در تنظیم هیجان، خودآگاهی و کنترل توجه نقش اساسی دارند. به عبارت دیگر، هیپنوتیزم غیرکلینیکی نوعی حالت آگاهانه از تمرکز شدید و تلقین پذیری مثبت است که می تواند ظرفیت ذهن آگاهی را در فرد افزایش دهد. در سال های اخیر، پیشرفت فناوری های دیجیتال و ظهور هوش مصنوعی، چشم اندازهای تازه ای برای مداخلات روان شناختی گشوده است. هوش مصنوعی از طریق الگوریتم های یادگیری ماشین، شبکه های عصبی مصنوعی و پردازش زبان طبیعی قادر است تعاملات انسان گونه ای ایجاد کند که می تواند در زمینه ی سلامت روان نقش راهنمای مجازی، آموزش دهنده و درمانگر کمکی را ایفا نماید. چت بات های درمانی نظیر Woebot و Wysa در پژوهش های بین المللی نشان داده اند که مکالمات روزمره با یک سیستم هوشمند می تواند اضطراب و افسردگی را کاهش دهد و احساس حمایت روانی و خودکارآمدی را در کاربران تقویت کند. با وجود این موفقیت ها، کاربرد هوش مصنوعی در روان درمانی هنوز در ایران در مراحل ابتدایی است. بسیاری از پژوهش ها بر تحلیل داده یا پیش بینی اختلالات متمرکز بوده اند، در حالی که امکان استفاده از هوش مصنوعی به عنوان ابزار آموزشی و درمانی در قالب برنامه های هدایت شده هنوز کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در شرایط کنونی، دانشگاه های کشور، استرس تحصیلی، فشار روانی ناشی از آینده شغلی و ناپایداری اقتصادی، سلامت روان دانشجویان را به طور جدی تهدید می کند. آمارهای پژوهش های داخلی نشان می دهد که بیش از نیمی از دانشجویان ایرانی درجاتی از اضطراب، استرس و اختلال خواب را تجربه می کنند. این وضعیت ضرورت طراحی مداخلاتی نوین و علمی برای ارتقای تاب آوری و ذهن آگاهی را دو چندان می سازد. از سوی دیگر، روش های سنتی آموزش مهارت های روانی، معمولا نیازمند حضور درمانگر و جلسات چهره به چهره هستند که اجرای آنها در محیط دانشگاهی دشوار است. در چنین شرایطی، بهره گیری از فناوری های دیجیتال و هوش مصنوعی می تواند به عنوان راهکاری کارآمد و مقیاس پذیر مطرح شود. سیستم های هوشمند می توانند نقش یک راهنمای آموزشی را ایفا کنند و از طریق پیام های صوتی یا متنی هدایت شده تمرین های ذهن آگاهی، بازسازی شناختی و تلقین مثبت را به صورت ساختاریافته ارائه دهند. مداخله حاضر با الهام از همین ایده طراحی شده است: یک مداخله شناختی هیپنوتیزمی شبیه سازی شده با هوش مصنوعی که در آن محتوای تمرین ها به صورت صوتی ضبط و برای شرکت کنندگان پخش می شود. این تمرین ها شامل هدایت ذهنی در تمرکز بر تنفس، مشاهده، افکار، آرام سازی عضلانی، تلقین مثبت و تصویرسازی ذهنی هستند. هر جلسه به گونه ای طراحی شده است که شرکت کننده احساس کند در تعامل با یک دستیار هوشمند قرار دارد که به صورت شخصی سازی شده او را هدایت می کند.

Keywords:

ذهن آگاهی , تاب آوری , هیپنوتیزم , هوش مصنوعی , دانشجویان