بررسی پیش نمون (پرتوتایپ) معشوق در غزل سعدی

شاعران در سراسر غزل سنتی فارسی در توصیف معشوق، گویی از یکدیگر رونویسی کرده اند و پرتو تایپ یا پیش نمون اصطلاحی است که برای نخستین الگویی به کار می رود که نمونه ها یا الگوهای بعدی از روی آن ساخته می شود. هدف از این جستار آن است که دریابیم تصویری که سعدی از معشوق ارایه داده تا چه حدودد با پروتوتایپ آن همسانی دارد و از سوی دیگر نشان دهد که چه علل یا عواملی در تصویرپردازی این معشوق در غزل سعدی تاثیر داشته است. این پژوهش به روش کیفی و مطالعه کتابخانه ای با رویکرد توصیفی- تحلیلی، به انجام رسیده است؛ مبنای نظری پژوهش نظریات روان کاوانه یونگ است. نگارنده تعداد صد غزل آغازین غزل های سعدی را بررسی کرده، آن گاه به دسته بندی و تحلیل شواهد پرداخته است. ویژگی های معشوق مثالی در دو بعد ظاهری و معنوی یا باطنی، دسته بندی شده و شواهد مثال هرکدام آورده شده و به تحلیل آن پرداخته شده است، نتایج پژوهش نشان می دهد که عوامل محیطی، تجارب شخصی و حضور برخی چهره های اساطیری فارسی در تصویر پردازی پیش نمونی معشوق در غزل سعدی تدثیرگذار بوده است. از طرفی، تصویر معشوق مثالی، در سعدی هم متناقض است، چنانکه گاه یک ویژگی مثبت است و گاه، نقطه مقابل آن نیز از نظر شاعر مثبت و پذیرفتنی است. معشوق سرنمون سعدی دارای سرپنجگی و قدرت قاهره است و عاشق را یارای پایایی در برابر او نیست و از این منظر برآینده زنان و معشوقان حماسی است. نکته قابل توجه دیگر اینکه در برخی توصیفاتی که از معشوق دیده شد، به وضوح، نمی توان مشخص کرد که معشوق زن است یا مرد و البته جنسیت او چندان شفاف نیست (با ویژگی هایی همچون خوش نوایی یا قدرت قهر و جبر یا سرمستی)، هر چه هست و هر آنچه دیدیم حضور یک جانان و معشوق است که اصل خود او و بیان ویزگی های اوست تا اینکه جنسیت او اهمیت داشته باشد. نکته دیگر اینکه در تصویرپردازی معشوق در غزل سعدی، در هر دو بعد، شاهد دوگانگی و تناقض رفتاری و اخلاقی معشوق هستیم، اگر پوشیده رویی از الزامات اوست، گاه عیان روی است و اگر عتاب گر و تلخ زبان، شیرین سخن نیز هست. این موارد بیانگر تناقض تصویری است که از این سرنمون در ذهن و زبان شاعران ترسیم شده است و سعدی در این بین، جز بازنمایی این معشوق چند وجهی، طریقی دیگر بر نمی گیرد.

Keywords:

سرنمون (پروتوتایپ) , غزل سعدی , یونگ , معشوق