بررسی سازمان ملل متحد و ارکان اصلی آن

مقدمه

سازمان ملل متحد، بزرگ ترین، معروف ترین و قدرتمندترین سازمان بین دولتی در جهان است که در سال 1945 برای کمک به حفظ صلح و امنیت جهانی و ارتقا همکاری های بین المللی تاسیس شد و 193 کشور جهان عضو این سازمان هستند. 

ارکان اصلی این سازمان شامل: مجمع عمومی، دبیرخانه، دیوان بین المللی دادگستری، شورای امنیت، شورای اقتصادی و اجتماعی و شورای قیمومت هستند که هر کدام وظایف خاص خود را برای تحقق اهداف کلی سازمان بر عهده دارند. 

به جهت بررسی سازمان و ارکان آن در این یادداشت، از منشور سازمان ملل متحد (به عنوان سندی که اهداف و نحوه کار سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن را تعیین می کند) استفاده شده است. 

سازمان ملل متحد

سازمان ملل متحد (کوته نوشت: UN و به انگلیسی: United Nations) یک سازمان بین دولتی برای حفظ امنیت بین الملل و صلح جهانی، گسترش روابط دوستانه میان کشورها و رسیدن به همکاری و هماهنگی در عملکرد ملت ها است که در سال 1945 میلادی تاسیس شد. 193 کشور از 195 کشور جهان (به جز دو کشور واتیکان و تایوان یا همان جمهوری چین) عضو این سازمان هستند. 

مقر اصلی دبیرخانه سازمان در نیویورک ایالات متحده آمریکا و سه مرکز اصلی فعالیت دبیرخانه نیز در ژنو سوئیس، وین اتریش و نایروبی کنیا است.

عضویت ایران

ایران به عنوان یکی از 51 عضو بنیان گذار سازمان ملل متحد به شمار می آید. پس از حضور هیئت ایرانی در کنفرانس سانفرانسیسکوی آمریکا و امضای منشور، متن منشور سازمان ملل متحد برای تصویب به مجلس شورای ملی ایران ارجاع گردید که در 5 سپتامبر ۱۹۴۵ (۱۴ شهریور 1324)، تصویب شد و ایران در 16 اکتبر ۱۹۴۵ (۲۴ مهر ۱۳۲۴) رسما عضو سازمان ملل متحد گشت.

اهداف اصلی سازمان

1. حفظ صلح و امنیت بین المللی 2. توسعه روابط دوستانه میان ملل 3. همکاری در حل مشکلات بین المللی و ترویج احترام به حقوق بشر 4. وجود مرکزی برای هماهنگ کردن اقدامات ملت ها.

همچنین، خود سازمان و نهادهای وابسته به آن مطابق ماده اول منشور ملل متحد در حوزه برقراری صلح و امنیت جهانی مانند جلوگیری یا به پایان رساندن جنگ ها نقش داشته اند؛ مانند: حضور نیروهای سازمان ملل متحد در کشور ایران و عراق بعد از اعلام آتش بس یا نوشتن و صادر کردن قطعنامه 598 برای پایان دادن به جنگ هشت ساله بین طرفین جنگ.

البته، کمیته بین المللی صلیب سرخ رابطه تنگاتنگی با سازمان ملل متحد برای تنظیم قوانین برای غیرنظامیان دارد. 

مهم ترین قوانین تصویب شده توسط سازمان

اعلامیه جهانی حقوق بشر (حقوق اولیه اشخاص) - اعلامیه جهانی هزاره - میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی - میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی - کنوانسیون بین المللی حقوق بشر - کنوانسیون های معروف ژنو و معاهده های الحاقی آن - منشور حقوق بشر و اساسنامه دیوان کیفری بین المللی (اساسنامه رم) از مهم ترین قوانین تصویب شده توسط سازمان ملل متحد هستند.

به طور مثال، بدلیل اینکه مواد ذکرشده در این قوانین با عرف و ارزش های موجود در جامعه برابری می کند، رعایت آنها به عنوان یک فیلتر برای اعطای وام ازسوی بانک جهانی توسعه و ترمیم شناخته می شود. 

نهادهای سازمان ملل متحد در ایران

سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد - سازمان بین المللی مهاجرت - سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد یا یونسکو - سازمان جهانی بهداشت - کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان یا آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد - صندوق کودکان سازمان ملل متحد یا یونیسف - برنامه جهانی غذا و دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد از مهم ترین نهادهای سازمان ملل متحد در ایران هستند.

در سازمان یونسکو، 29 اثر ملموس، 26 اثر ناملموس، 11 حافظه جهانی، 13 ذخیره گاه زیست کره و 41 برنامه مشاهیر ثبت شده است.

مجمع عمومی

مجمع عمومی، یکی از شش رکن اصلی سازمان ملل متحد است و فصل چهارم منشور سازمان ملل متحد به آن اختصاص دارد. این مجمع رکن اصلی و جهانی سازمان ملل متحد است، زیرا کلیه کشورهای عضو در آن شرکت دارند و هر یک از اعضا می توانند تا پنج نماینده در مجمع داشته باشند ولی مجموعا یک حق رای دارند.

مجمع عمومی می تواند راجع به هر یک از موضوعات مندرج در منشور سازمان ملل، بحث و اظهار نظر نماید. مجمع حق دخالت در مسائل مربوط به صلاحیت شورای امنیت را ندارد. البته، طبق ماده 12 منشور، شورای امنیت می تواند در هر زمان هر مسئله ای را که ضروری بداند، جهت رسیدگی به مجمع عمومی واگذار نماید بدون آنکه ملزم باشد قبلا به آن رسیدگی کند.

اجلاس سالانه

این مجمع یک دوره اجلاس منظم سالانه دارد که سران بلندپایه کشورها (ازجمله روسای جمهور و نخست وزیران) در آن شرکت و به بیان نظریات و دیدگاه های خود و کشورشان در موضوعات و مسائل بین المللی می پردازند.

مجمع عمومی رئیس و نائب رئیس خود را در اجلاسیه سالانه انتخاب می کند و به منظور تسهیل فعالیت ها، دارای کمیته های اصلی هفت گانه نیز می باشد و اکثر موضوعات خود را در هر اجلاس به این کمیته ها واگذار می کند.

دبیرخانه

دبیرخانه، یکی از شش رکن اصلی سازمان ملل متحد است که فصل پانزدهم منشور ملل متحد به آن اختصاص دارد.

تمام مسائلی که در ارگان های سازمان ملل متحد مطرح می شود، باید برای اظهارنظر و تصمیم آماده باشد و هماهنگی های لازم توسط دبیرخانه انجام می شود.

مهم ترین وظایف دبیرکل

دبیرخانه تحت مدیریت دبیرکل قرار دارد که او کارمندان دبیرخانه را بر مبنای توسعه و تعادل جغرافیایی کشورها تعیین می کند. اعضای دبیرخانه جزء مامورین بین المللی بوده و دارای امتیازات و مصونیت هایی هستند که دیپلمات ها دارند.

طبق ماده ۹۹ منشور سازمان ملل متحد، دبیرکل می تواند توجه شورای امنیت را به هر موضوعی که به عقیده او صلح و امنیت بین المللی را به خطر می اندازد، جلب نماید و در حقیقت او به عنوان وجدان بیدار دنیا عمل می کند.

همچنین طبق ماده ۱۳ نظامنامه داخلی مجمع عمومی، دبیرکل می تواند هر موضوعی را که به عقیده او لازم باشد در دستور کار مجمع عمومی یا سایر ارکان قرار دهد و تاکنون دبیران کل سازمان ملل در بحران های بین المللی نقش بسزایی داشته اند.

در حقیقت دبیرکل ناظر نظم و امنیت دنیاست؛ چرا که مکلف است در هر موقع که اختلال در صلح و امنیت بین المللی را مشاهده می کند، آن را به شورای امنیت و مجمع عمومی گزارش دهد و با تصمیمات آن نهادهای بین المللی، صلح و امنیت را به جامعه بین المللی به ارمغان آورد.

انتخاب دبیرکل

طبق ماده ۹۷ منشور سازمان ملل، دبیرکل به پیشنهاد شورای امنیت و با تصویب مجمع عمومی برای مدت پنج سال که برای یک بار نیز قابل تجدید است، انتخاب می شود. 

البته انتخاب دبیرکل باید با رای مثبت همه اعضای دائم شورای امنیت باشد؛ اگرچه که معمولا انتخاب دبیرکل از میان اعضای غیردائم شورای امنیت می باشد. 

دیوان بین المللی دادگستری

دیوان بین المللی دادگستری، رکن قضایی اصلی سازمان ملل متحد است که ماده 92 منشور ملل متحد به آن اختصاص دارد و به عنوان جانشین دیوان دائمی دادگستری بین المللی تاسیس شده است. این دیوان در سال 1946 میلادی تاسیس و ستاد آن نیز در کاخ صلح شهر لاهه در کشور هلند واقع شده است.

تاکنون دیوان مبادرت به صدور 139 رای ترافعی و 27 رای مشورتی کرده و درحال رسیدگی به 19 قضیه دیگر است.

قضات دیوان

دیوان متشکل از 15 قاضی است که بنابه پیشنهاد گروه‎های ملی دیوان دائمی داوری از سوی مجمع عمومی و شورای امنیت براساس تقسیم بندی جغرافیایی برای مدت 9 سال انتخاب می ‎گردند. به علاوه یک فرد به عنوان دبیرکل دیوان وجود دارد که مسئول کارهای اداری دیوان می ‎باشد.

قضات مذکور از میان افرادی انتخاب می ‎شوند که دارای عالی ترین مقام اخلاقی بوده و واجد شرایط تصدی پست‎های قضایی عالی درکشور خویش می باشند و یا اینکه شهرت به سزایی در حقوق بین الملل دارا هستند. 

قضیه های مطرح شده در دیوان از طرف ایران

نفت ایران و انگلیس (1952–1951) - کارکنان دیپلماتیک و کنسولی ایالات متحد در تهران (1981–1979) - سانحه هوایی 3 ژوئیه 1988 حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافری ایرباس ( 1996–1989) - حمله ایالات متحده به سکوهای نفتی کشورمان در خلیج فارس (2003–1992) - اموال خاص ایران (14 ژوئن 2016) - نقض ترتیبات عهدنامه 1955 مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و آمریکا (16 ژوئیه 2018)

در این شش قضیه، ایران طبق دادنامه (رای نهایی) دیوان، چهار بار به عنوان خواهان و دوبار به عنوان خوانده معرفی شده است.

البته، درحال حاضر هنوز دو دعوای قضیه اموال خاص ایران و قضیه نقض عهدنامه 1334 مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و آمریکا نزد دیوان بین المللی دادگستری درحال رسیدگی است.

شورای امنیت

شورای امنیت، قوی ترین رکن سازمان ملل متحد است که طبق ماده 24 منشور سازمان ملل متحد، مسئولیت حفظ صلح و امنیت بین المللی را بر عهده دارد.

اعظای شورا

شورای امنیت، 15 عضو دارد که شامل ۵ عضو دائم و غیرانتخابی (ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین) و ۱۰ عضو انتخابی و غیردائم (درحال حاضر: الجزایر، گویان، کره جنوبی، سیرالئون، اسلوونی، دانمارک، یونان، پاکستان، پاناما، سومالی، بحرین، کنگو، لیبریا، لتونی و کلمبیا) است؛ کشورهای غیردائم هر دوسال با رای گیری تغییر می کنند.

حق وتو

پنج عضو دائمی، دارای امتیاز حق وتو می باشند. حق وتو به زبان ساده، قدرت منع از تصویب هر پیش نویس شورای امنیت سازمان ملل متحد است. 

این حق ویژه باعث می شود اعضای دائمی از هر اقدامی علیه منافع خود و یا هم پیمانانشان جلوگیری کنند. به طور مثال، کشور آمریکا به تنهایی 20 الی 30 درصد هزینه کلی سازمان ملل را پرداخت می کند که باعث ایجاد این حق برای آن شد.

وظایف شورا

طبق ماده 24 و 26 منشور سازمان ملل متحد، وظایف شورای امنیت حفظ صلح و امنیت بین المللی است که به دو طریق اعمال می شود: مداخله مسالمت آمیز در حل اختلافاتی که احتمال دارد صلح و امنیت بین المللی به خطر بیفتد یا فراهم نمودن وسایل حل اختلافات و همچنین مداخله قهرآمیز و یا اتخاذ روش های اجبار کننده.

ماده 33 منشور، راه های مختلف مسالمت آمیز همچون مذاکره، میانجی گری، سازش، داوری، رسیدگی قضایی و توسل به موسسات یا ترتیبات منطقه ای را پیشنهاد می دهد. اختیارات شورا در فصل ششم الزام آور نیست و مبتنی بر توصیه است.

اما براساس ماده 25 منشور، صرفا تصمیمات شورا الزام آور است. تصمیمات الزام آور شورا عموما بر مبنای مقررات فصل هفتم منشور درخصوص هرگونه تهدید علیه صلح، نقض صلح و یا اعمال تجاوز اتخاذ می شود.

بر اساس ماده 39 منشور، هرگاه شورای امنیت وجود هرگونه تهدید علیه صلح یا عمل تجاوز را احراز نموده توصیه هایی خواهد کرد و یا دست به اقدام می زند. اما منظور از صلح، نقض صلح و دیگر مفاهیم در ماده 39 به وضوح مشخص نیست.

ریاست شورا

ریاست شورای امنیت به ترتیب نوبت و برحسب حروف الفبای انگلیسی نام کشورهای عضو و به مدت یک ماه تقویمی است. جلسات شورا علنی است مگر آن که تصمیم دیگری اتخاذ شود. در مورد تعیین دبیرکل و توصیه آن به مجمع عمومی باید جلسه غیرعلنی برگزار شود.

شورای اقتصادی و اجتماعی

شورای اقتصادی و اجتماعی معروف به شورای اکوسوک، یکی از شش رکن اصلی سازمان ملل متحد است که قسمت اول ماده اول و فصل دهم منشور ملل متحد به آن اختصاص دارد. در سال 2011 3.336 سازمان در این شورا، مقام مشورتی دارند.

طبق ماده 68 منشور سازمان ملل، این شورا می تواند کمیسیون هایی برای مسائل اقتصادی، اجتماعی، ترویج حقوق بشر و هرگونه کمیسیون دیگری که برای اجرای وظایف اش ضروری باشد، تاسیس کند.

اعظای شورا

در سال 2011، این شورا 54 عضو داشت .کرسی های این شورا بر اساس تقسیم بندی جغرافیایی به منطقه های زیر اختصاص دارد:

- کشورهای آفریقایی: 14 کرسی

- کشورهای آسیایی: 11 کرسی (شامل کشور ایران)

- کشورهای اروپای شرقی: 6 کرسی

- کشورهای آمریکای لاتین و دریای کارائیب:10 کرسی

- کشورهای اروپای غربی و دیگر کشورها: 13 کرسی

شورای قیمومت

شورای قیمومت، یکی از شش رکن اصلی سازمان ملل متحد است که فصل دوازدهم منشور ملل متحد به آن اختصاص دارد و وظیفه آن کمک به حصول منافع، صلح، اعتماد و امنیت بین المللی ساکنان سرزمین هایی که دارای استقلال نیستند، است.

در سال 2011 میلادی، شورا فقط تشکیل شده از یک کشور اداره کننده یعنی کشور آمریکا و چهار عضو اداره کننده یعنی کشورهای: چین، انگلیس، فرانسه و روسیه بود. در آن سال تنها سرزمین تحت قیمومیت بین المللی براساس نظام قیمومیت، جزایر پاسیفسک است.

سرزمین های نظام قیمومت

نظام قیمومت شامل سرزمین های زیر می شود:

1. سرزمین هایی که پس از جنگ جهانی اول به وسیله جامعه ملل ایجاد شده بود (سرزمین های تابع نظام سرپرستی).

2. سرزمین هایی که در نتیجه جنگ جهانی دوم از کشورهای دشمن جدا شدند.

۳. سرزمین هایی که به میل و اراده کشورهای مسئول اداره آن ها تحت این نظام گذاشته شد.

اعظای شورا

شورای قیمومت یک رکن بین الدولی است و اعضای آن شامل ۳ دسته است:

1. اعضای اداره کننده سرزمین های تحت قیمومت.

2. اعضای اصلی شورای امنیت که عضو دائم این شورا هستند.

3. اعضایی که از طرف مجمع عمومی برای یک دوره سه ساله انتخاب می شوند.

باتوجه به اینکه فعلا سرزمین تحت قیمومیتی وجود ندارد، این شورا تنها در صورت ضرورت، تشکیل جلسه می دهد.

منابع

کتابخانه حقوق بشر دانشگاه مینه سوتا (1945). منشور سازمان ملل متحد

سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران (2012). ملل متحد در یک نگاه

ضیائی بیگدلی، محمدرضا (1404). حقوق بین الملل عمومی. صفحه ۲۴۸

روزنامه دنیای اقتصاد (1404). 15 عضو شورای امنیت کدام کشورها هستند؟

جباری، شعبانعلی (1393). مجمع عمومی سازمان ملل متحد

 جباری، شعبانعلی (1393). دبیرخانه سازمان ملل متحد

خراسانی، صدیقه (1393). شورای امنیت

همشهری آنلاین (1389). آشنایی با شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (ECOSOC)

همشهری آنلاین (1389). آشنایی با شورای قیمومت سازمان ملل متحد

سفارت جمهوری اسلامی ایران - لاهه (بی تا). دیوان بین المللی دادگستری

سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران (بی تا). نهادهای سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران

تابناک (بی تا). در مورد سازمان ملل در ویکی تابناک بیشتر بخوانید

اطلس پلاس (بی تا). کشورهای موسس سازمان ملل متحد کدام اند؟

ویکی خمینی (بی تا). سازمان ملل متحد