پیامدهای آموزشی نظریه پردازش عمیق: کاربردها و مثال های گسترده ویژه کنکوری ها

چکیده

نظریه «پردازش عمیق» که نخستین بار توسط کرایک و لاکهارت مطرح شد، بر این اساس استوار است که یادگیری زمانی پایدار و معنادار می شود که اطلاعات در سطوح عمیق تری پردازش شوند؛ یعنی فرد به معنای اطلاعات توجه کند نه صرفا ظاهر آن. این مقاله پیامدهای آموزشی این نظریه را بررسی می کند و مثال های کاربردی برای کلاس درس، آموزش خانگی و یادگیری دانشگاهی ارائه می دهد.

مقدمه

در مدل پردازش عمیق، کیفیت یادگیری بیشتر به عمق پردازش وابسته است تا به مدت نگهداری در حافظه کوتاه مدت. بنابراین، شیوه آموزش باید به گونه ای باشد که دانش آموزان از پردازش سطحی (مانند تکرار طوطی وار) به پردازش مفهومی، تحلیلی و ارتباطی سوق داده شوند. اهمیت این نظریه در آموزش امروزی، به ویژه در دنیایی که اطلاعات زیاد است و نیازمند درک مفهومی و تفکر انتقادی هستیم، دوچندان شده است.

بدنه ۱. یادگیری معنادار به جای حفظ طوطی وار توضیح

پردازش عمیق زمانی اتفاق می افتد که دانش آموز مطلب را توضیح دهد، به دانسته های قبلی ربط دهد، مثال تولید کند، مفهوم سازی کند و از آن تحلیل ارائه دهد.
این فرآیند برخلاف پردازش سطحی است که شامل حفظ کردن واژه ها، تکرار بدون معنا یا صرفا توجه به ویژگی های ظاهری اطلاعات است.

مثال

درس زیست شناسی – مبحث قلب:
دانش آموز به جای حفظ مسیر خون، آن را به پمپ آب آکواریوم تشبیه می کند، عملکرد هر دریچه را توضیح می دهد و تفاوت فشار را تحلیل می کند.
نتیجه: یادگیری پایدارتر و قابل بازیابی تر.

درس تاریخ:
به جای حفظ سال ها، دانش آموزان «چرایی» رویدادها را تحلیل می کنند و برای هر واقعه یک نقشه علی می کشند.

۲. استفاده از مثال سازی و تولید محتوا توضیح

ساختن مثال، تولید محتوا، و بازنویسی اطلاعات از نشانه های پردازش عمیق است؛ زیرا دانش آموز را مجبور می کند اطلاعات را معنایی کند.

مثال

معلم از دانش آموزان می خواهد برای «قانون بقای انرژی» مثال های واقعی از زندگی روزمره پیدا کنند؛ مانند:

ترمز ماشین توپ بسکتبال گرم شدن موبایل

یا در درس ادبیات، دانش آموزان باید برای «حس آمیزی» سه مثال جدید خلق کنند.

۳. سازمان دهی اطلاعات (Organization) توضیح

سازمان دهی یعنی ساختاردهی فعالانه مطلب و این خود یک پردازش عمیق است. وقتی دانش آموز اطلاعات را طبقه بندی یا ساختاردهی می کند، روابط میان عناصر را کشف کرده و آن ها را معنادار می کند.

مثال کشیدن نقشه مفهومی درباره «طبقه بندی جانداران» ساخت جدول مقایسه ای میان انواع حافظه ایجاد «درخت تصمیم» برای حل مسائل ریاضی ۴. ربط دادن اطلاعات جدید به دانش قبلی (Elaboration) توضیح

یکی از مهم ترین پیامدهای نظریه پردازش عمیق این است که دانش آموز باید اطلاعات جدید را با دانسته های قبلی پیوند دهد. هرچه شبکه معنایی گسترده تر شود، یادگیری عمیق تر خواهد بود.

مثال در فیزیک وقتی قانون «شتاب ثابت» آموزش داده می شود، معلم آن را به تجربه روزمره «ترمزگیری اتومبیل» ربط می دهد. در روان شناسی، حافظه کاری را با مثال های واقعی مانند «حفظ شماره کارت بانکی هنگام انتقال وجه» توضیح می دهند. ۵. تشویق به پرسشگری و تفکر انتقادی توضیح

پردازش عمیق نیازمند سوالاتی از جنس «چگونه»، «چرا»، «در چه شرایطی» است. پرسشگری باعث فعال شدن راهبردهای شناختی پیشرفته می شود.

مثال دانش آموز در درس شیمی می پرسد:
«چرا نقطه جوش آب و الکل تفاوت دارد؟» در درس مطالعات اجتماعی، دانش آموزان سوال های خلاقانه می سازند:
«اگر مسیر تاریخ ایران در دوره صفویه تغییر می کرد، چه پیامدهایی داشت؟» ۶. یادگیری مبتنی بر حل مسئله و پروژه توضیح

یادگیری عمیق وقتی رخ می دهد که دانش آموز فعالانه درگیر حل مسائل پیچیده، پروژه های تیمی یا پژوهش های کوچک شود.

مثال پروژه ساخت «ماکت سلول» در زیست شناسی باعث می شود دانش آموزان ساختار و کارکرد اجزا را مفهوم سازی کنند. حل مسئله در ریاضی، به جای تمرین های تکراری؛ مثلا:
«چگونه می توان مساحت یک باغچه نامنظم را با روش های مختلف اندازه گرفت؟» ۷. استفاده از چندحسی بودن یادگیری (Multimodal Learning) توضیح

فعال کردن کانال های شنیداری، دیداری، حرکتی و کلامی عمق پردازش را افزایش می دهد؛ زیرا مغز روابط بیشتری میان داده ها ایجاد می کند.

مثال استفاده از مدل های سه بعدی در درس فیزیک بازی های حرکتی برای آموزش ریاضی ضبط پادکست توسط دانش آموز برای توضیح یک مفهوم درسی ۸. طراحی ارزیابی هایی که «تفکر» را اندازه بگیرد نه «حفظ کردن» توضیح

اگر ارزشیابی تنها مبتنی بر حفظ باشد، دانش آموزان نیز سطحی یاد می گیرند. بنابراین، باید از فعالیت هایی استفاده شود که «معنا» را بسنجند.

مثال سوال های تحلیلی:
«چگونه می توان مفهوم تابع را با مثال های واقعی توضیح داد؟» سوال های انتقالی:
«اگر نیروی اصطکاک افزایش یابد، حرکت جسم چگونه تغییر می کند؟» نتیجه گیری

نظریه «پردازش عمیق» نشان می دهد که یادگیری تنها زمانی پایدار و قابل انتقال است که اطلاعات به صورت معنادار پردازش شوند. این نتیجه پیامدهای مهمی برای آموزش دارد: معلم باید محیطی فراهم کند که در آن دانش آموزان فعال، تحلیل گر، پرسشگر و تولیدکننده معنا باشند. استفاده از مثال سازی، سازمان دهی، پروژه محوری، پرسشگری و ارزیابی های تحلیلی از مهم ترین ابزارهای تحقق پردازش عمیق در کلاس درس هستند.

منابع

Craik, F. I. M., & Lockhart, R. S. (1972). Levels of processing: A framework for memory research. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 11(6), 671–684.

Biggs, J. (1999). Teaching for quality learning at university. Open University Press.

Ormrod, J. E. (2012). Human learning. Pearson.

سید سعید واعظ فر