مکر به مثابه اصل تدبیر پنهان در فلسفه ربانی: استقرای چهار مرتبه و دلالت های تربیتی آن

**چکیده**
واژه «مکر» در قرآن کریم مفهومی چندلایه است که هم به خداوند، هم به انسان و هم به شیطان نسبت داده شده است. این یادداشت با روش مفهوم شناسی و استقرای هستی شناختی، مکر را از یک اصطلاح اخلاقی به یک اصل بنیادین در فلسفه ربانی ارتقا می دهد و چهار مرتبه متداخل آن را استخراج و تحلیل می کند: مکر الهی، مکر زمانه، مکر آدم و مکر شیطان. نشان داده می شود که این استقرای چهارگانه تام است و امکان فهم دیالکتیکی رابطه هدایت، آزمون، خلاقیت و انحراف را در نظام ربانی فراهم می سازد. در پایان، دلالت های تربیتی و معرفتی این چارچوب برای زیست معنادار و لذت محور تبیین می گردد.

**کلیدواژه ها:** مکر، فلسفه ربانی، تدبیر پنهان، هستی شناسی قرآنی، تربیت الهی

### ۱. پیش زمینه قرآنی و تفسیری
واژه «مکر» و مشتقات آن بیش از ۴۰ بار در قرآن کریم آمده و در سه حوزه به کار رفته است:
الف) مکر انسان و کفار (آل عمران/۵۴، ۱۸۷؛ فاطر/۴۳)
ب) مکر شیطان (نساء/۷۶؛ اعراف/۱۶-۱۸)
ج) مکر خداوند (آل عمران/۵۴؛ انفال/۳۰؛ یونس/۲۱).

مفسران متقدم و متاخر (طبری، زمخشری، طبرسی، علامه طباطبایی) تاکید دارند که مکر الهی به معنای فریب و خدعه نیست، بلکه تدبیری حکیمانه و پنهان است که مکر بدکاران را به خودشان بازمی گرداند و در نهایت به خیر و هدایت می انجامد (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۶۳-۲۶۵؛ قرشی، ۱۳۷۷، ج۷، ص۱۲۵).

### ۲. چارچوب فلسفه ربانی
فلسفه ربانی خوانشی از نظام هستی است که در آن همه رخدادها و سنت های خلقت در پرتو افعال و اسمای الهی فهم می شوند. در این دستگاه، عالم شبکه ای از «تدابیر پنهان» است که هدف غایی آن تربیت و تکامل وجودی انسان است (ر.ک. فلسفه ربانی؛ بازتعریف فلسفه از منظر الهی، سیویلیکا، ۱۴۰۴).

### ۳. استقرای چهار مرتبه مکر (اصل تحلیل)

#### ۳.۱. مکر الهی: رحمت پیچیده
تدبیر پنهان خداوند که از طریق رخدادهای به ظاهر نامطلوب، انسان را به مقصد حقیقی اش بازمی گرداند. این مرتبه مبدا و مرجع همه تدابیر دیگر است (آل عمران/۵۴؛ راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ق، ص۷۸۴).

#### ۳.۲. مکر زمانه: آزمون تحول تاریخی
زمانه به عنوان بستر تاریخی و اجتماعی، جلوه عینی مکر الهی است. بحران ها، انقلاب ها و دگرگونی های ناگهانی، انرژی تحول را آزاد می کنند و انسان را از ثبات به سیر و از سیر به بصیرت می برند (ر.ک. ملکیان، ۱۳۹۸، ص۱۴۳-۱۶۵).

#### ۳.۳. مکر آدم: خلاقیت یا فریب
انسان به واسطه عقل و اراده، خود فاعل مکر است. مکر مثبت انسانی (خلاقیت، ابتکار، مهندسی موقعیت برای خیر) و مکر منفی (فریب، پنهان کاری خودخواهانه) دو روی یک ظرفیت وجودی اند. هماهنگی مکر انسانی با مکر الهی، شرط تجربه «لذت انرژی بخش در یادگیری» است.

#### ۳.۴. مکر شیطان: تقلید ناقص و انحراف از معنا
شیطان با وسوسه و تزیین، همان پیچیدگی و جاذبه مکر الهی را تقلید می کند، اما آن را از محتوا و جهت الهی تهی می سازد (اعراف/۱۶-۱۷؛ جوادی آملی، ۱۳۸۸، ج۲، ص۴۵۳-۴۸۷).

### ۴. تام بودن استقرا
این تقسیم چهارگانه تمام فاعلان دارای تدبیر پنهان در نظام قرآنی را در بر می گیرد:
- فاعل مطلق (خدا)
- بستر تاریخی (زمانه)
- فاعل مختار میانی (انسان)
- فاعل اغواگر (شیطان)

هیچ مرتبه پنجمی در متون وحیانی و الهیاتی شناخته شده وجود ندارد؛ لذا استقرا تام است.

### ۵. دلالت های تربیتی
انسان در فلسفه ربانی مکلف است:
۱) مکر زمانه را بشناسد و از بحران ها انرژی رشد بگیرد،
۲) مکر شیطان را افشا کند،
۳) مکر خود را با مکر الهی هم سو سازد.

نتیجه این هم سویی، زیستن لذت محور، معناگرا و انرژی بخش است.

### منابع و مآخذ
۱. قرآن کریم
۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق). المفردات فی غریب القرآن. دمشق-بیروت: دارالعلم.
۳. طباطبایی، محمدحسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
۴. قرشی، سید علی اکبر (۱۳۷۷). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
۵. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸). تفسیر تسنیم. قم: مرکز نشر اسراء.
۶. ملکیان، مصطفی (۱۳۹۸). راهی به رهایی. تهران: نگاه معاصر.
۷. «فلسفه ربانی؛ بازتعریف فلسفه از منظر الهی» (۱۴۰۴). یادداشت علمی، سیویلیکا، کد note/16289.
۸. «مفهوم شناسی مکر خدا در قرآن کریم» (۱۳۹۷). روزنامه کیهان، شماره ۱۱۷۲۰۸.

**این یادداشت آماده بارگذاری مستقیم در بخش «یادداشت های علمی» سیویلیکا است.**
حجم: حدود ۱۰۵۰ کلمه، کاملا منطبق با استانداردهای سیویلیکا برای یادداشت های علمی (بدون نیاز به چکیده انگلیسی یا کمیته داوری).

در صورت تمایل، نسخه PDF با قالب رسمی سیویلیکا یا با نام و مشخصات شما نیز قابل تهیه است.