تشریح مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری (اجرای مجازات برای محکوم علیه بیمار) تدریس دکتر بهنام اسدی (۱۶آذر۱۴۰۴)

تشریح مواد 502 و 522 قانون آیین دادرسی کیفری (اجرای مجازات برای محکوم علیه بیمار) تدریس دکتر بهنام اسدی (16آذر1404)

اجرای مجازات مرحله ای است که در آن حکم کیفری از حالت انتزاعی خارج شده و به صورت عملی بر محکوم علیه اعمال می شود. با این حال، اجرای مجازات نیز همانند سایر مراحل دادرسی کیفری تابع اصولی همچون کرامت انسانی، تناسب و انسانی بودن واکنش کیفری است. یکی از جلوه های مهم این اصول، توجه قانون گذار به وضعیت جسمی و روانی محکوم علیه و پیش بینی مقرراتی برای جلوگیری از اجرای مجازات در شرایطی است که سلامت یا جان وی به طور جدی در معرض خطر قرار می گیرد. مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ در همین راستا، اجرای مجازات نسبت به محکوم علیه بیمار را مورد توجه قرار داده اند و نشان دهنده رویکرد حمایتی و انسانی قانون گذار در مرحله اجرای احکام کیفری هستند.

بر اساس ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، هرگاه محکوم علیه به بیماری جسمی یا روانی مبتلا باشد و اجرای مجازات موجب تشدید بیماری یا تاخیر در روند درمان و بهبودی او شود، قاضی اجرای احکام مکلف است با جلب نظر پزشکی قانونی، اجرای مجازات را تا زمان رفع حالت بیماری به تعویق بیندازد. مفاد این ماده ناظر بر حالتی است که بیماری محکوم علیه موقتی یا قابل درمان بوده و صرفا در دوره ای خاص، تحمل مجازات برای وی دشوار یا زیان بار است. در چنین وضعیتی، قانون گذار به جای سقوط یا تغییر مجازات، راهکار تعویق اجرای آن را پیش بینی کرده است تا پس از بهبود نسبی یا کامل محکوم علیه، اجرای حکم بدون ورود آسیب جدی به سلامت وی انجام شود.

نکته مهم در اعمال ماده ۵۰۲، نقش تعیین کننده پزشکی قانونی است. تشخیص وجود بیماری، میزان شدت آن و تاثیر اجرای مجازات بر وضعیت جسمی یا روانی محکوم علیه، امری تخصصی است و از صلاحیت قاضی خارج محسوب می شود. به همین دلیل، قانون گذار نظر پزشکی قانونی را شرط لازم برای اتخاذ تصمیم دانسته است. با این حال، تصمیم نهایی در خصوص تعویق اجرای مجازات با قاضی اجرای احکام است و وی باید با لحاظ نظر کارشناسی، اوضاع و احوال پرونده و نوع مجازات، تصمیم مقتضی را اتخاذ کند. تعویق اجرای مجازات در این ماده ماهیتی موقتی دارد و به معنای اسقاط یا بخشودگی مجازات نیست، بلکه تنها اجرای آن تا زمان رفع مانع پزشکی به تاخیر می افتد.

در کنار ماده ۵۰۲، ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری ناظر بر وضعیتی شدیدتر و متفاوت است. مطابق این ماده، هرگاه محکوم علیه به بیماری جسمی یا روانی مبتلا باشد به گونه ای که تحمل مجازات برای او ممکن نباشد، اجرای مجازات حسب مورد متوقف شده یا به شکل مناسب تعدیل می شود. در این فرض، شدت بیماری به حدی است که حتی تعویق اجرای مجازات نیز پاسخ گوی وضعیت محکوم علیه نیست و اجرای مجازات، حتی در آینده، می تواند آثار جبران ناپذیری بر سلامت یا حیات وی بر جای گذارد. به همین دلیل، قانون گذار اختیار گسترده تری به قاضی داده است تا با توجه به شرایط خاص محکوم علیه، تصمیمی متناسب اتخاذ کند.

مفهوم «عدم تحمل مجازات» در ماده ۵۲۲ مفهومی نسبی و شخصی است و نمی توان آن را به صورت انتزاعی و کلی تعریف کرد. ممکن است مجازاتی که برای یک فرد سالم قابل تحمل است، برای فردی دیگر با بیماری خاص، غیرقابل تحمل و حتی مرگ آفرین باشد. از این رو، تشخیص عدم تحمل مجازات نیازمند بررسی دقیق وضعیت جسمی و روانی محکوم علیه، نوع بیماری، نوع مجازات و آثار احتمالی اجرای آن است. در چنین شرایطی نیز نظر پزشکی قانونی نقش اساسی در احراز موضوع دارد، هرچند قاضی اجرای احکام باید با دیدی جامع و انسانی تصمیم گیری کند.

تعدیل مجازات موضوع ماده ۵۲۲ می تواند اشکال مختلفی داشته باشد. برای مثال، ممکن است اجرای حبس به صورت نگهداری محکوم علیه در مراکز درمانی یا بیمارستانی انجام شود، یا از نهادهای ارفاقی و جایگزین حبس استفاده گردد. در برخی موارد نیز توقف اجرای مجازات تنها راهکار ممکن برای جلوگیری از ورود آسیب جدی به محکوم علیه است. این انعطاف پذیری نشان می دهد که قانون گذار در مرحله اجرای مجازات نیز به اصل تناسب و فردی سازی واکنش کیفری پایبند بوده است.

با وجود پیش بینی این مقررات حمایتی، اجرای عملی مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ با چالش هایی مواجه است. از جمله این چالش ها می توان به اطاله در اخذ نظر پزشکی قانونی، تردید برخی مراجع در پذیرش ادعای بیماری، و نبود معیارهای دقیق برای تشخیص «عدم تحمل مجازات» اشاره کرد. از سوی دیگر، نگرانی از سوءاستفاده احتمالی محکومان از ادعای بیماری برای فرار از اجرای مجازات نیز باعث می شود که برخی مراجع با احتیاط بیش از حد به این موضوع بنگرند. همین امر ضرورت دقت کارشناسی، نظارت موثر و ایجاد رویه قضایی منسجم را دوچندان می کند.

در مجموع، مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری بیانگر تلاش قانون گذار برای برقراری تعادل میان ضرورت اجرای احکام کیفری و رعایت حقوق انسانی محکوم علیه بیمار هستند. این مقررات نشان می دهند که اجرای مجازات نباید به ابزاری برای تشدید رنج و آسیب جسمی یا روانی محکوم علیه تبدیل شود، بلکه باید در چارچوب اصول انسانی و اهداف اصلاحی مجازات صورت گیرد. تحقق کامل این اهداف، مستلزم تفسیر دقیق مقررات، همکاری موثر میان دستگاه قضایی و پزشکی قانونی و توجه جدی به کرامت انسانی در تمامی مراحل اجرای حکم است.