نقد و تحلیلی بر مقوله ترجمه و انتقال معنا؛ چگونه ابن سینا بدون دانستن زبان یونانی آراء ارسطو را در «چالش های ذهنی من» بازخوانی کرد؟ نویسنده: دکتر محمد قلیجایی

عنوان یاداشت: نقد و تحلیلی بر مقوله ترجمه و انتقال معنا؛ چگونه ابن سینا بدون دانستن زبان یونانی آراء ارسطو را در «چالش های ذهنی من» بازخوانی کرد؟

نویسنده:دکتر محمد قلیجایی

متن یاداشت علمی

چکیده:مسئله انتقال دانش و فلسفه یونانی به جهان اسلام، همواره با چالش هایی همراه بوده است. در این یاداشت، با رویکردی تحلیلی و با تکیه بر کتاب «چالش های ذهنی من»، به پرسشی بنیادین پرداخته شده است: ابوعلی سینا (ابن سینا) چگونه بدون تسلط بر زبان اصلی یونانی، موفق به درک، نقد و توسعه آرای ارسطو (قراط) شد؟ این پژوهش نشان می دهد که ابن سینا از طریق «ترجمه های میانجی» (عربی-سریانی)، هوش استنتاجی بالغ و رویکردی تفسیری-نوآورانه، توانست محدودیت های زبانی را دور زند و به عمق حکمت یونانی نفوذ کند. یافته ها حاکی از آن است که برای ابن سینا، متن مکتوب، تنها یک نقطه شروع بوده و او با بهره گیری از قوای عقلی، ترجمه ها را بازخوانی و تکمیل کرده است.

واژگان کلیدی: ابن سینا، ارسطو، ترجمه در قرون اولیه اسلامی، فلسفه اسلامی، چالش های ذهنی من.

۱. مقدمه

ابوعلی سینا به عنوان یکی از بزرگترین فیلسوفان و پزشکان تاریخ، عمده شهرت خود را مدیون تسلط بر فلسفه ارسطو (المعلم الاول) است. اما پارادوکسی جالب در زندگی علمی ابن سینا وجود دارد: او برخلاف بسیاری از محققان دوران باستان و قرون وسطی، هیچ گونه آشنایی با زبان یونانی نداشت. این مسئله طرح این پرسش را برمی انگیزد که فرآیند دریافت و بازنویسی نظرات ارسطو توسط یک فرد غیرآشنا با زبان منبع، چگونه امکان پذیر شده است؟ در این یاداشت بر اساس کتاب «چالش های ذهنی من»، تلاش شده است تا مکانیسم های شناختی و تاریخی این پدیده تحلیل شود.

۲. بستر تاریخی: نقش ترجمه های میانجی

در پاسخ به این چالش ذهنی، باید به جنبش بزرگ ترجمه در بغداد و خراسان اشاره کرد. در سده های سوم و چهارم هجری، آثار ارسطو از طریق زبان های سریانی و فارسی میانه به زبان عربی ترجمه شدند. ابن سینا دسترسی به نسخه های ترجمه شده ای داشت که توسط مترجمان بزرگی چون حنین بن اسحاق و ابوعلی مقطع (یا دیگران در بیت الحکمه) بازنویسی شده بودند. بنابراین، نقطه ورود ابن سینا به فلسفه یونان، متن های عربی سازی شده ای بودند که اگرچه دارای دقت بودند، اما باز هم حامل بار مفهومی و فرهنگی مترجمین بودند. با این حال، توانایی ابن سینا در فراتر رفتن از این متن های ترجمه شده، نشان دهنده پویایی ذهن اوست.

۳. مکانیزم فهم: از متن به حقیقت (تحلیل «چالش های ذهنی من»)

در کتاب «چالش های ذهنی من»، دکتر محمد قلیجایی بر این نکته تاکید می ورزد که ابزار اصلی ابن سینا برای درک ارسطو، «تفسیر عقلی» بوده است، نه صرفا «خواندن متنی». ابن سینا در آثار خود (مانند الشفاء و النجات) اغلب از اصطلاحات ارسطو استفاده می کند، اما به جای شرح گویی صرف (مانند شرح شناسان یونانی)، به نقد و اضافه کردن بر آن می پردازد. این امر نشان می دهد که او تصویری ذهنی از «حقیقت» را جستجو می کرد و متن های ارسطو را تنها به عنوان نقشه ای برای رسیدن به آن حقیقت می دید. ویژگی برجسته ذهن ابن سینا، قدرت «استقرا» و «قیاس» بود. او با مطالعه منطق ارسطویی، ابزار فکری لازم را برای تحلیل سایر آثار ارسطو (مانند فیزیک و متافیزیک) به دست آورد و سپس با استفاده از همان ابزار، خلاءهای موجود در ترجمه ها را با استدلالات خود پر کرد.

۴. فراتر از زبان: همخوانی عقل با حکمت

چالش اصلی زمانی رخ می دهد که بدانیم ترجمه های موجود در عصر ابن سینا همیشه دقیق نبودند و بسیاری از واژه های یونانی معادل دقیق عربی نداشتند. ابن سینا با اتکا به اصل همخوانی عقل و حقیقت، توانست معانی مقصود ارسطو را استخراج کند. به عبارت دیگر، او از ترجمه ها «الهام» می گرفت، اما «مفاهیم» را با ذهن خود می ساخت. در اینجا نقطه قوت ابن سینا نه در دانستن لغات، بلکه در درک «مفاهیم» بود. او نظرات ارسطو را مطالعه نکرد، بلکه با آن ها «به تفکر نشست». این ویژگی است که فلسفه او را از یک شرح ساده، به یک نظام فکری مستقل تبدیل کرد.

۵. نتیجه گیری

بررسی های انجام گرفته در یاداشت حاضر نشان می دهد که عدم آشنایی ابوعلی سینا با زبان یونانی، مانعی برای درک عمیق او از فلسفه ارسطو نشد. او با استفاده از زیرساخت های ترجمه عربی و متکی بر توانایی های ذهنی خارق العاده خود در استدلال و تفسیر، توانست نظرات قراط (ارسطو) را نه تنها درک کند، بلکه در بسیاری موارد بر آنها سرافرازی کند. اثر «چالش های ذهنی من» به خوبی نشان می دهد که مرزبندی زبانی، در برابر قدرت عقل مفسر و فلسفه، محدودیتی ناچیز است.

منابع

1. ابن سینا، ابوعلی. (1390). کتاب شفا (المنطق). ترجمه و شرح: ... انتشارات ...
2. قلیجایی، محمد. (1403). چالش های ذهنی من. [ناشر یا محل انتشار].
3. نصر، سیدحسین. (1380). مقدمه ای بر حکمت اسلامی. ترجمه: ... .
4. Netton, I. R. (1989). Al-Fārābī and His School. Routledge.