شمول نفقه زوجه بر هزینه های مشاوره و تعلیم و تربیت
گزارش کرسی علمی ترویجی
عنوان: بررسی شمول نفقه زوجه بر هزینه های مشاوره و تعلیم و تربیت
برگزارکننده: کمیته دستگاهی برگزاری کرسی های علمی مجموعه حوزوی امام رضا (ع)
مجری: پژوهشکده فقه و نظامات اجتماعی
مکان: موسسه آموزش عالی فقه و علوم انسانی امام رضا (ع)
تاریخ: مهرماه ۱۴۰۴
۱. مقدمه دبیر جلسه
دبیر نشست: فرزین فر
بسم الله الرحمن الرحیم
در ادامه سلسله کرسی های علمی ترویجی مجتمع عالی حوزوی امام رضا علیه السلام، نشست حاضر به بررسی یکی از مسائل مستحدث و کاربردی فقه خانواده، با عنوان «شمول نفقه زوجه بر هزینه های مشاوره و تعلیم و تربیت» اختصاص یافت.
در فقه اسلامی، نفقه و تمکین در نسبتی متقابل با یکدیگر تعریف می شوند؛ به این معنا که تمکین زوجه در برابر تعهد زوج به پرداخت نفقه قرار دارد. با این حال، پرسش بنیادین آن است که دایره و مصادیق نفقه واجب تا چه حد گسترده است و آیا هزینه هایی از قبیل مشاوره های روان شناختی، تربیتی و آموزشی را نیز می توان ذیل عنوان نفقه واجب تلقی کرد یا خیر.
در این نشست، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محسن داوودآبادی به عنوان ارائه دهنده بحث، و حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر کریمخانی و حجت الاسلام والمسلمین احمد حسنی به عنوان ناقدان علمی حضور داشتند.
۲. ارائه علمی
ارائه دهنده: حجت الاسلام والمسلمین دکتر محسن داوودآبادی
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
۲۱. طرح مسئله
نفقه از جمله مباحث مهم و تاثیرگذار در فقه خانواده است که از دیرباز در آثار فقهای متقدم و متاخر مورد توجه بوده است. محل بحث در این نشست، نفقه زوجه و گستره شمول آن است؛ به ویژه بررسی این مسئله که آیا هزینه های مشاوره و تعلیم و تربیت، در صورت نیاز، داخل در نفقه واجب محسوب می شوند یا خیر.
۲۲. تعریف نفقه
- در لغت: نفقه به معنای خرجی و هزینه معاش است؛ یعنی آنچه برای تامین نیازهای زندگی صرف می شود.
- در اصطلاح فقهی: مالی است که زوج برای اداره زندگی زوجه و سایر افراد تحت تکفل، مانند خوراک، پوشاک و مسکن، پرداخت می کند؛ چنان که در کلمات فقها از جمله آیت الله مشکینی آمده است.
- در حقوق موضوعه: مطابق قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران:
ماده ۱۱۰۵: پرداخت نفقه زوجه بر عهده شوهر است.
ماده ۱۱۰۷: نفقه شامل خوراک، پوشاک، مسکن و سایر نیازهای متعارف زندگی می شود.
۲۳. مصادیق مشهور نفقه
از مصادیق مورد اتفاق نفقه می توان به غذا، پوشاک، مسکن و لوازم ضروری منزل اشاره کرد. با این حال، در برخی موارد مانند هزینه تعلیم، سفر و به کارگیری خدمتکار، میان فقها اختلاف نظر وجود دارد.
۲۴. پرسش محوری پژوهش
پرسش اصلی آن است که آیا هزینه های مشاوره (اعم از درمانی، تربیتی و خانوادگی) و نیز هزینه های تعلیم و تربیت، در صورت نیاز و ضرورت، از مصادیق نفقه واجب به شمار می آیند یا خیر.
۲۵. روش بررسی
برای پاسخ به این پرسش، ادله وجوب نفقه از چهار منبع اصلی فقه مورد بررسی قرار گرفت:
- کتاب (قرآن کریم)
- سنت (روایات)
- عقل
- اجماع
۲۶. بررسی قرآنی
در آیه ۲۳۳ سوره بقره آمده است:
«وعلی المولود له رزقهن وکسوتهن بالمعروف»
در این آیه، قید «بالمعروف» معیار اصلی تعیین مصادیق نفقه معرفی شده است. معروف، امری عرفی و متغیر است که با توجه به شرایط زمانی، مکانی و اجتماعی تفاوت می یابد؛ به گونه ای که برخی امور در گذشته جنبه تجملی داشته، اما در زمان حاضر جزء نیازهای متعارف زندگی محسوب می شوند.
۲۷. بررسی روایات
در روایات، مصادیق نفقه غالبا به صورت موردی بیان شده است؛ مانند تامین غذا و پوشاک. افزون بر این، روایاتی با بیان کلی وجود دارد که از تضییع عائله نهی کرده و آن را مورد نکوهش شدید قرار می دهد. بر اساس این روایات، کوتاهی در فراهم آوردن زمینه های ضروری رشد جسمی، روانی و معنوی افراد تحت تکفل، می تواند مصداق تضییع عائله تلقی شود.
۲۸. حدود و قیود شمول
بر اساس ادله یادشده، هزینه های مشاوره و تعلیم در صورتی که جنبه درمانی و ضرورت عرفی داشته باشند، می توانند ذیل نفقه واجب قرار گیرند. اما هزینه هایی که صرفا جنبه توسعه ای، رفاهی یا غیرضروری دارند، الزام شرعی مطلق نداشته و باید به قدر متیقن و حد ضرورت اکتفا شود.
۲۹. جمع بندی ارائه
بر پایه ادله کتاب، سنت و حکم عقل، نتیجه ارائه چنین است:
- هزینه های مشاوره و تعلیم زوجه، در حد ضرورت و درمان، جزء نفقه واجب محسوب می شود.
- هزینه های فراتر از حد ضرورت، واجب تعیینی نبوده و تابع تشخیص عرف و شرایط خاص خانواده است.
۳. جمع بندی دبیر جلسه
دبیر نشست، ضمن جمع بندی مطالب ارائه شده، بر سه نکته اساسی تاکید کرد:
- امکان شمول هزینه های مشاوره ذیل کلیات نفقه با رعایت قیود عرفی و ضرورت.
- استناد بحث به ادله قرآنی و روایی.
- تفکیک میان نفقه واجب و مسئولیت عام تر زوج در پرهیز از تضییع عائله.
۴. نقد اول
ناقد: حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر کریمخانی
محور اصلی نقد، ناظر به ابهام در تعریف «مشاوره» و گستره مصادیق آن بود. به نظر ناقد محترم، پیش از داوری فقهی، لازم است تعریف دقیق و تفصیلی از مشاوره و اقسام آن (درمانی، تربیتی، رفاهی و توسعه ای) ارائه شود. همچنین تاکید شد که مفهوم «معروف» در آیات، ناظر به عرف شرعی است و نه صرفا عرف اجتماعی. از این منظر، تعمیم حکم نفقه به همه انواع مشاوره، نیازمند دقت و تفصیل بیشتری است.
۵. نقد دوم
ناقد: حجت الاسلام والمسلمین احمد حسنی
در این نقد، بر هزینه بر بودن به عنوان قید اساسی نفقه تاکید شد. به باور ناقد، تعلیم و تربیت و رشد معنوی همواره ملازم با هزینه مالی نیست و قیاس آن با خوراک و مسکن نیازمند احتیاط است. همچنین مسئله مرجع تشخیص در الزام به پرداخت هزینه ها (زن، مرد یا حاکم شرع) از چالش های جدی این بحث دانسته شد. ایشان تاکید کردند که برای اثبات وجوب، باید مصادیق دقیق، شفاف و قابل اجرا تبیین گردد.
۶. جمع بندی پایانی
در پایان نشست، دبیر جلسه ضمن تقدیر از ارائه دهنده و ناقدان، بر ضرورت تداوم این بحث و بررسی دقیق تر ابعاد مصداقی و آثار عملی آن در نظام خانواده تاکید کرد. این موضوع، نیازمند پژوهش های تکمیلی و برگزاری نشست های تخصصی بیشتر دانسته شد.
پایان گزارش