فرصت ها و چالش های روابط اقتصادی تهران - بغداد/ الزامات ایران برای حفظ جایگاه اقتصادی در عراق

گروه اقتصاد و کارآفرینی خبرگزاری آنا؛ رستم ضیایی کارشناس اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق (ع): کشور عراق به دلیل ویژگی های خاص مانند داشتن مرز های طولانی با ایران، اشتراکات دینی و فرهنگی یکی از بهترین گزینه های تجارت برای بازرگانان ایرانی به شمار می رود. از لحاظ اقتصادی، روابط ایران و عراق طی سال های اخیر گسترده و ویژه بوده است. بعد از بازگشت تحریم های آمریکا علیه ایران در سال ۲۰۱۸، برای نخستین بار ایران توانست رکورد ۹ میلیارد دلاری صادرات به عراق را ثبت کند، از ترکیه پیشی گیرد و رتبه اول را در بازار عراق کسب کند. بدین ترتیب، عراق به نخستین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شد. این نوشتار در نظر دارد پیشینه روابط تجاری دو کشور، وضعیت رقبای تجاری ایران در کشور عراق و همچنین فرصت ها و چالش های تجاری بین دو کشور را بررسی نماید.

مروری بر روابط تجاری ایران و عراق

روابط تجاری ایران و عراق پس از تحریم این کشور از سوی مجامع بین المللی به دلیل حمله به کویت شکل گرفت و پس از سقوط صدام شدت یافت و رسمیت پیدا کرد. میزان صادرات غیرنفتی ایران به عراق طی سال های اخیر رشد بالایی داشته؛ به طوری که طی ۲۰ سال گذشته سهم صادرات به کشور عراق از کل صادرات غیرنفتی ایران از حدود صفر به ۲۲ درصد ارتقا یافته است. واقعیت این است که تبدیل عراق به پیوندی بین آسیا، اروپا و منطقه مدیترانه، با پیوستن به طرح کمربند و جاده چین، به هدف مهم عراق برای مقابله بانفوذ آمریکا یا علاقه فزاینده عربستان به عراق تبدیل شده است. پس از پایان نسبی بحران داعش، دولت عراق تلاش کرده تا برای حمایت از محصولات داخلی، تعرفه های برخی کالا ها را افزایش دهد و یا حتی در برخی برهه ها، واردات کالا یا گروهی از کالا ها را به خاک عراق ممنوع اعلام کند. مجموعه این تحولات باعث شده تا بازار امروز عراق با سال های ابتدایی پس از سقوط صدام تفاوت هایی داشته باشد؛ چه اینکه به نظر می رسد باگذشت زمان، این تفاوت ها بیشتر نیز می شود. ازاین رو جمهوری اسلامی ایران باید برای حفظ و تقویت نقش و جایگاه اقتصادی خود در عراق، برخی الزامات و ضرورت ها را موردتوجه قرار دهد. مسئله دیگر نیاز جدی عراق برای بازسازی در مرحله پساداعش است. حمله داعش به این کشور و مبارزه چندساله با این بحران در عراق، نابودی بسیاری از زیرساخت ها، صنایع و بخش کشاورزی این کشور را در پی داشته است. تخریب زیرساخت های عراق توسط داعش، ظرفیت تولید این کشور را به شدت کاهش داده است و بازسازی آن ها به سرمایه و زمان زیادی نیاز دارد. این وضعیت، فرصت منحصربه فردی به صنعت و تجارت ایران در این کشور می بخشد.

فرصت های تجاری ایران و عراق

کشور عراق فرصت مناسبی برای سرمایه گذاری بلندمدت است و تجار ایرانی باید توجه کنند که سرمایه گذاری بلندمدت و انتقال خط تولید به عراق در طی زمان قطعا سود بیشتری نسبت به یک سرمایه گذاری کوتاه مدت خواهد داشت. میزان تولیدات در این کشور بسیار اندک است؛ لذا تولید مستقیم در عراق فرصت بکری است که با تبلیغات مناسب به عنوان کالای تولید عراق، فروش خوبی به همراه خواهد داشت و باتوجه به تحریم نبودن کشور عراق در حوزه تجارت، زمینه مراودات تجاری با سایر کشور ها نیز فراهم خواهد شد. در کشور عراق برای تجار و شرکت های ایرانی زمینه ایجاد شعبه، ثبت شرکت و برند تجاری وجود دارد که همگی این اقدامات عرضه مناسب کالا و خدمات ایرانی در این کشور را سهولت می بخشند و سبب اعتماد بهتر خریداران عراقی به محصولات ایرانی می شود. حتی باوجود تغییرات اخیر قوانین ثبت شرکت و شعبه در عراق و الزام حضور شریک عراقی در میان سهام داران، باوجود هزاران عراقی با تابعیت ایرانی که دارای وابستگی های خانوادگی در ایران هستند، این موضوع نیز مشکلی در مسیر تجارت با عراق ایجاد نمی کند. در جدول شماره ۱ به مزایا و فرصت های بازار عراق برای ایران پرداخته شده است:

چالش های تجارت ایران و عراق

موانع فعلی در تجارت امروز دو طرف، هم فرهنگی و هم سیاسی و اقتصادی هستند. موانع فرهنگی به جریانات مخالف دو کشور برمی گردد که باعث بدبینی دو طرف به یکدیگر می شود و باعث شده برخی فکر کنند که اقدامات و هزینه های ایران در عراق به صورت مجانی و بدون دستاورد مالی صورت می گیرد و این امر یکی از موانع عمده گسترش روابط تجاری دو طرف است. مشکل دیگر فعالیت تجاری ایران در عراق، فقدان ویترین و فروشگاه مناسب برای عرضه کالا های مصرفی در عراق است، درحالی که دیگر رقبا از جمله ترکیه دارای تنوع بسیار زیادی در توزیع کالا های مصرفی و ویترینی هستند. همچنین فقدان ارتباط با تجار قدیمی عراق و همچنین شکاف قیمت عمده و خرده فروشی برای کالا های ایرانی از دیگر موانع گسترش تجارت ایران با عراق هستند و کالای ایرانی باقیمت چندبرابری به دست مصرف کننده عراقی می رسد، چون بسیار دست به دست می شود و وجود همین بازار دلالی قیمت کالا را برای مصرف کننده نهایی در عراق افزایش داده، ولی دیگر کشور ها باقیمت کمتری کالا های خود را در عراق توزیع می‎ کنند. از دیگر چالش های ایران در مقابل سایر رقبا مسائل تحریم ها است. رقبای ایران همچون چین و ترکیه با هیچ یک از محدودیت های تاجران ایرانی مواجه نمی شوند. آن ها به راحتی امکان جابه جایی پول از طریق بانک و دریافت ضمانت های قابل اطمینان را دارند که این امکان برای تجار ایرانی مهیا نیست. مشکلات امنیتی در سال های اخیر که از جمله موارد اخیر آن ظهور گروه تروریستی داعش در عراق بود نیز در مقاطعی چالش هایی برای بازگشت سرمایه تجار ایرانی به وجود آورد. آخرین مورد در این زمینه اعتراضات گسترده ماه های انتهایی سال ۲۰۱۹ و اوایل سال ۲۰۲۰ بود که منجر به سقوط دولت مستقر در عراق شد. بلاتکلیفی چندماهه دولت تا انتخاب نخست وزیر و کابینه جدید موجب شد تا بسیاری از فعالیت های تجاری و پروژه های دولتی تحت الشعاع قرار گیرند. یکی از نکاتی که تولیدکنندگان ایرانی در هنگام صادرات به عراق باید به آن توجه کنند چالش بسته بندی محصولات است. تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی هنوز به درجه قابل قبولی از دانش بسته بندی در صادرات بین المللی نرسیده اند و گاهی مشاهده می شود با بسته بندی های نادرست و چیدمان غلط در هنگام حمل ونقل به محصول موردنظر آسیب رسانده و در زمان تحویل به مشتری عراقی این مسئله مشکل ساز می شود.

جمع بندی

عراق یکی از شرکای اصلی اقتصادی جمهوری اسلامی است که بخش مهمی از صادرات ایران به این کشور انجام می شود. اگرچه صادرات ایران به عراق در سال گذشته توانست رکورد بزند، اما افزایش قیمت ارز از یک سو و نیاز دولت به صادرات برای جذب درآمد های ارزی از سوی دیگر، نقش مهمی در این رکوردزنی داشت. ازاین رو باید نسبت به حفظ و تقویت صادرات ایران به بازار رقابتی عراق، توجه ویژه ای شود. به نظر می رسد تنوع بخشی به صادرات کالا، اجرای پروژه های عمرانی، توجه به توازن بخشی تراز تجاری و گسترش روابط اقتصادی خدمات محور به ویژه در دو حوزه گردشگری و سلامت در این زمینه قابل اهمیت است. تحریم های آمریکا و نظارت شدید به انتقال دلار، مشکلاتی را برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است. بااین وجود تجارت ایران و عراق با پول ملی دو کشور تحت نظارت آمریکا نیست، بنابراین استفاده از پول ملی به عنوان راهکاری برای کمک به صادرات در نظر گرفته شده است. به علت ناپایداری صادرات به عراق، تعرفه های متفاوت در مرز های عراق (اقلیم و دولت مرکزی) و همچنین تغییرات مداوم قوانین گمرکی، تجارت بین دو کشور دچار اختلالاتی شده است. با انعقاد قرارداد تجاری دوطرفه بین دو کشور می توان بر این مشکلات غلبه کرد. در مجموع همکاری های معدنی و زمین شناسی، زیست محیطی و همچنین ایجاد مراکز تجاری و تاسیس دفاتر بازاریابی و فروش مستقیم، همکاری های ترانزیتی در زمینه حمل ونقل کالا به سایر کشور ها مانند کویت و سوریه از جمله زمینه های جدید همکاری میان دو کشور به شمار می آیند. باید در نظر داشت تجارت خارجی به عنوان مهم ترین بستر تعامل اقتصادی کشور با دیگر کشور ها، نیازمند طراحی هوشمندانه است و کشور ها باید عملکرد تجارت خارجی خود را تجزیه وتحلیل و استراتژی های صادراتی را برای شرکت های موفق در محیط کسب وکار رقابتی توسعه دهند.

منابع

علی پور، عباس، حیدری، جهانگیر، و حاجیلو، محمدحسین. (۱۳۹۶). ایران و عراق نوین از منظر استراتژی ژئوپلیتیک (فرصت ها و چالش ها). مطالعات سیاسی جهان اسلام، ۶(۲)، ۱۳۹-۱۶۸.

رستمی، مجتبی، نمامیان، فرشید، اسلامبولچی، علیرضا، و سهرابی، روح الله. (۱۳۹۸). ارائه الگوی اسلامی تجارت خارجی با رویکرد دیپلماسی اقتصاد مقاومتی (موردمطالعه روابط تجاری ایران و عراق). دوفصلنامه جستارهای اقتصادی ایران با رویکرد اقتصاد اسلامی، 16(۳۲)، 239-267. doi: 10.30471/iee.2020.5791.1815

توکلی، یعقوب، قاسمی، بهزاد، و سید احمدی، سید محمد. (۱۳۹۲). روابط ایران و عراق پس از صدام، فرصت ها و چالش ها. فصلنامه علمی پژوهش های انقلاب اسلامی، ۲(۲)، ۱۶۳-۱۸۰.

خبرگزاری صداوسیما. (۱۴۰۰). فرصت های تجارت با همسایگان: اهمیت روابط اقتصادی با عراق. خبرگزاری صداوسیما. https://www. ribnews.ir/۳۰۷۹۳۸۰

دانشگاه امام صادق رستم ضیائی