اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری

شاید بتوان گفت شاخص تراکم در زمره کلیدی‏ترین موضوعات شهرسازی و از جمله تعین‏کننده‏ترین اصول آن باشد. این عامل از یک سو بر تمامی ابعاد شهرسازی و جامعه شهری اثر گذاشته و از سویی دیگر، از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و سیاسی در تعیین تراکم و شکل‏گیری آن مؤثر هستند. در رأس نیازهای حاصل از رشد جمعیت شهری می‏توان مسکن و عناصر تبعی سکونت را نام برد. علی‏رغم کاهش رشد جمعیت در برخی از جوامع، تغییر در ساختارهای خانوار و کاهش بعد آن، همچنان نیاز به مسکن، تداوم دارد. این در حالی است که کمبود زمین شهری و محدودیت‏های کالبدی-فضایی در توسعه شهرها به عنوان یک عامل بازدارنده در گسترش افقی شهرها مشهود است. دگرگونی اقتصاد و توان مالی خانوار، ارتقای سطح رفاه زندگی، شاخص و سرانه مالکیت اتومبیل، تولید انبوه مسکن و ساختمان، فن‏آوری و امکانات سازه‏ای را می‏توان از جمله محورهای مقوله تراکم دانست. از سوی دیگر، اثرات تراکم در ابعاد مختلف شهرسازی و شهرنشینی، نظیر تغییر در قیمت زمین و مسکن و تبعات و مسائل زیست محیطی نیز قابل تأمل است. در راستای اهمیت مقوله تراکم، تجربه طرح‏های توسعه‏ شهری در سال‏های اخیر نیز قابل ذکر است. در سال‏های اولیه پس از انقلاب اسلامی، به شاخص تراکم اهمیت لازم داده نمی‏شد. حجم بسیار بالای واگذاری زمین و سرعت در ساخت‏و‏سازهای جدید شهری بدون تجزیه و تحلیل دقیق «تراکم» اتفاق می‏افتاد. برای مثال، بسیاری از طرح‏های آماده‏سازی زمین در سال‏های اولیه شروع این سیاست دارای تراکم بسیار پایینی بودند. اما به تدریج، ضمن مواجه شدن با مسئله کمبود زمین و افزایش تقاضای مسکن، برنامه‏ریزی و طراحی این پروژ‏ه‏ها به سمت تراکم بالا سوق پیدا کرد و این در حالی بود که تحقیق خاصی در ارتباط با افزایش تراکم در این طرح‏ها صورت نمی گرفت. در طرح‏های جامع شهری نیز به مقوله تراکم به صورت علمی برخورد نمی‏شد و این طرح‏ها، عمدتاً پیاده کردن تجربیات سایر کشورها در داخل بود. نتیجه این امر، تغییر در تراکم‏های پیشنهادی بسیاری از طرح‏ها است که در حین اجرا و یا حتی پس از گذشت زمان طولانی از شکل‏گیری بافت‏های شهری اتفاق می‏افتد. اهداف پژوهش: تبیین نقش و جایگاه تراکم در شهرسازی، شناخت و تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف تراکم شامل عوامل مؤثر برآن و اثرات تراکم بر ابعاد مختلف، شناخت وضع موجود تراکم در مجموعه‏ای از شهرهای کشور، شناخت وضعیت تراکم در طرح‏های توسعه‏ شهری (طرح‏های جامع، شهرهای جدید، طرح‏های آماده‏سازی زمین)، ارزیابی اثرات و تبعات تراکم‏های مختلف، تدوین اصول و معیارهای تراکم. نتایج و دستاوردها: شهرسازی اعمال‏شده و تراکم‏های شهری تدارک‏دیده‏شده و طرح‏های شهری، نه‏تنها قادر به تسلط بر اوضاع آشفته شهر نمی‏گردند و در سازمان دادن و سامان دادن به مشکلات شهری موجود باز می‏مانند، بلکه خود مبنای ایجاد مسائلی تازه می‏گردند که ناشی از کاربست الگویی غیر بومی برای پاسخ دادن به مسائل شهر ایرانی هستند. الگویی که دگرگونی‏هایی به شرح زیر را سبب می‏‏گردد: تراکم جمعیتی، اقتصادی و اداری شدید در شهرهای بزرگ، مراکز ایالتی و به خصوص پایتخت (پدیده تمرکز)، تحریک و تقویت مهاجرت روستایی به شهرهای بزرگ و پایتخت به علت تمرکز مبادلات بازرگانی و وجود پول سهل‏الوصول در شهر، شکل‏گیری حاشیه‏های نامرفه شهری (پدیده حاشیه‏نشینی) و یا سکنی‏گزینی در محلات کهن شهر، رها‏شده در اثر سوداگری زمین و ساختمان (پدیده خرابه‏نشینی)، تحریک و تشویق مهاجرت درون‏شهری در شهرهای بزرگ و پایتخت، حرکت اقشار فرادست و دولتمند از مراکز کهن‏تر به سوی حومه‏های مرفه پیش‏بینی‏شده در طرح‏های جامع، خروج اجباری اقشار فرودست و بی‏هویت شهری بر روی حاشیه‏های نامرفه (پدیده تمایزات و تقابل‏های اجتماعی)، ایجاد امکانات و تراکم ساختمانی، برای سوداگری بر زمین و ساختمان، چه در مرکز شهر و چه در نقاط پیرامونی آن، امری که به نوبه خود سبب می‏گردد تا ملاحظات و پیش‏بینی‏های طرح‏های جامع نیز مورد سؤال واقع شوند و نفی گردند (پدیده عدم انسجام شهری).

Keywords:

برنامه ریزی , تراکم , تراکم شهری , توسعه شهری , ساماندهی , سلسله مراتب