روشهای بهسازی طراحى نواحى مسکونى جهت ارتقائ عملکرد فرهنگى و اجتماعى آنها مبنى بر فرهنگ اسلامى و بومى

1- مقدمه 1-1 ضرورت تحقیق هویت معماری و سیمای یک شهر از قواعد و اصولی نشات می‌یابد که بر مبنای آن کالبد شهر شکل گرفته و در طول صدها سال اعتبار و ارزش خود را حفظ نموده است. شهرهای سنتی ایران از مجموعه‌هایی متنوع و قابل توجه، با سازماندهی مشخص تشکیل شده‌اند که هویت و ساخت اصلی شهر را در خود منعکس می‌نمایند و ضمن واجد بودن ارزش‌های خاص زمان خود، قابلیت بهره‌جویی طراحان را در طرح‌های جدید نیز به همراه دارند. تنوع عوامل طبیعی و اقلیمی در ایران، گونه‌های خاصی از مسکن را پدیدار ساخته است و قومیت، فرهنگ و آداب و رسوم مردم نیز آثار خود را بر این پدیده‌ها استوار ساخته‌اند. بنابراین هرگونه دخالت در شهرهای باارزش تاریخی و سنتی تحت عناوین مرمت، احیا و یا تغییر در ساختار فیزیکی و عملکردی، می‌بایست مبتنی بر شناخت دقیق و رعایت اصول ساخت و سازمان فضایی و کیفیت‌های کالبدی، بصری و اهمیت و مفهوم فرهنگی، اجتماعی و تاریخی این‌گونه شهرها صورت پذیرد. طراحی محله‌های مسکونی در شهرهای ایران، اعم از طراحی در بخش قدیمی و بخش جدید شهرهای موجود و یا طراحی شهرهای جدید باید براساس شناخت ویژگیهای طراحی بافتهای قدیمی و توجه به خصوصیات کالبدی آنها و ویژگیهای فضای شهر ایرانی و بهره‌گیری منطقی از اصول گذشته انجام شود. در ایران به علت شهرنشینی شتابزده، مدرنیزه شدن زندگی، ورود ماشین و نیازهای جدید از یک سو و عدم شناخت کافی و ارزش‌گذاری درست از شهرهای تاریخی و معماری سنتی از دیگر سو، اکثراً نوسازی‌ها منحصر به احداث چند خیابان جدید از میان بافت‌های تاریخی و یا تخریب واحدهای ساختمانی و ایجاد ساختمانهای جدید با ویژگی‌های کاملاً متفاوت و مغایر با خصوصیات و اصول شهرسازی و معماری بستر سنتی صورت پذیرفته و نتیجه آن ضایع‌سازی و تغییرات اساسی در سیما، معماری و کیفیت‌های بصری شهرها بوده است. همچنین باعث لطمه‌زدن و ایجاد خلل در محله‌بندی، واحدهای همسایگی، تخریب سازمان‌های منسجم فضایی و کالبدی مجموعه‌های شهری و همچنین لطمه‌زدن به کیفیت‌های بصری، کالبدی بوده است. بر این مبنا، تحقیق در زمینه ارائه رهنمود برای بهسازی طراحی محلات مسکونی موجود امری لازم و ضروری است. 1-2 طرح مسئله جای خالی ضوابط طراحی محلات مسکونی و ضرورت تدوین آنها، طرح مسئله‌ای مبتنی بر“ روشهای بهسازی طراحی محلات مسکونی” را به روشنی توجیه می‌کند. البته باید توجه داشت که طرح مسئله تنها محدود به عنوان کردن آن نمی‌شود، بلکه پس از طرح مسئله تبیین آن نیز ضرورت می‌یابد. یکی از متعارف‌ترین راههای تبیین مسئله، مطرح نمودن پرسش‌هایی است که تحقیق درصدد پاسخگویی آنها می‌باشد چراکه از طریق این پرسش‌ها ذهن مخاطب درگیر مسائل مدنظر محقق می‌گردد. تحقیق حاضر، درپی طرح مسئله و بدنبال تبیین آن، پاسخگویی به پرسش‌های زیر را بر عهده خود می‌داند: - محله چیست؟ - هویت اجتماعی محله چگونه تعریف می‌شود؟ - معابر پیاده و خیابان‌ها تا چه حد در تعیین همبستگی اجتماعی محلات مؤثر هستند؟ - نوع واحدهای مسکونی و تعداد طبقات آنها تا چه میزان بر روابط اجتماعی ساکنان تاثیر می‌گذارد؟ - مراکز عمومی و خدماتی تا چه میزان بر حس همبستگی و تعلق خاطر ساکنین مؤثر است؟ 1-3 اهداف پژوهش طبیعی است که پاسخگویی به سؤالات طرح شده، ضمن تبیین موضوع، هدف تحقیق نیز به حساب می‌آید. در این تحقیق صرفاً ارائه روش برای بهسازی طراحی محلات نمی‌باشد، بلکه کمک به تقویت و رشد بینش طراحی محلات و ارائه رهنمودهای طراحی و نیز بهسازی طراحی محلات مسکونی را مدنظر دارد. آنچه بر اساس ضرورت تحقیق و سؤالات کلیدی طرح شده در خصوص آن، بعنوان اهداف این تحقیق مطرح می‌گردد، به شرح زیر است: - ارائه معیارهایی جهت برنامه‌ریزی فیزیکی و طراحی مناسب بخش مسکونی، شامل محلات و مجتمع‌های مسکونی جدید در بافت گسترشی و نیز توسعه بخش‌های مسکونی موجود، - ارتقاء کیفی فضای محلات مسکونی، - ایجاد حس تعلق خاطر و ارتقاء روابط اجتماعی بین ساکنان محلات، البته لازم به ذکر است که در این پژوهش، اصول پایه‌ای مورد بحث و بررسی قرار گرفته است ولی بررسی آن بخش از مسایل اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی که به کالبد محله شکل می‌دهد، امری است جداگانه و در شرح خدمات این پژوهش نمی‌گنجد. 1-4 روش پژوهش جهت رسیدن به اهداف ذکر شده، پروژه در سه مرحله انجام می‌پذیرد: مرحله اول: مطالعات نظری و کتابخانه‌ای در این رابطه، کلیه تحقیقات انجام شده تاکنون در زمینه‌های مرتبط با موضوع، مطالعه و بررسی شده و باتوجه به اینکه محدوده مکانی پروژه، شهر تهران است لذا در این رابطه تاریخچه شکل‌گیری محلات تهران و سیر تحول آن از زمان ابتدای شهر شدن تاکنون مورد مطالعه قرار می‌گیرد. نظریات متخصصان امر شهرسازی در ایران و سایر کشورهای جهان بررسی و مقایسه می‌گردد. جهت رسیدن به این هدف، از منابع مکتوب کتابخانه‌ای و نیز اطلاعات موجود در شبکه جهانی اینترنت استفاده شده است. همچنین اصول طراحی معماری محلات مسکونی سنتی و نیز مسائل اجتماعی، فرهنگی، سنتی و اقلیمی در رابطه با محلات از طریق منابع مکتوب مورد ارزیابی قرار گرفته است، که با جمع‌بندی نتایج این مرحله می‌توان به نظریات و تئوری‌هایی در زمینه پروژه دست یافت. مرحله دوم: مطالعات عملی و موردی پس از انجام مرحله اول، نواحی مسکونی مورد مطالعه در تهران تقسیم‌بندی شده و براساس این تقسیم‌بندی، چند محله شاخص جهت انجام مطالعات موردی انتخاب می‌گردند که این مطالعات با دو روش انجام می‌پذیرد: 1- از طریق مشاهده حضوری. 2- از طریق تهیه پرسشنامه‌های کتبی و تهیه فیلم و عکس. همچنین پس از بررسی نتایج عملی کشورهای اسلامی و غیراسلامی در زمینه بهسازی محلات مسکونی، نمونه‌های موردی و نحوه ارتباطات همسایگی در این محلات، مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته و عوامل مورد توجه جهت این بررسی به سه اولویت زیر تقسیم می‌شوند: 1- تاثیر مراکز عمومی و خدماتی و شیوه دسترسی ساکنین به آنها در شکل‌گیری مح