بررسی توالی فصلی جلبکهای فیتوپلانکتونی و کف زی سد یامچی به عنوان اندیکاتور و ارتباط آن با کیفیت آب

امروزه به دلیل توسعه شهرنشینی و صنعتی شدن، مواد آلوده کننده بسیاری وارد محیط زیست آبی می شود. به منظور تعیین ماهیت آلوده کننده ها و تاثیر آنها، سیستم های کنترلی قابل اعتماد و سریعی لازم است، در این خصوص شاخص های بیولوژیکی به عنوان گونه ها یا جوامعی که با حضورشان اطلاعاتی از محیط فیزیکی یا شیمیایی پیرامون اطراف، فراهم می گردد مورد توجه هستند. سد یامچی بر روی رودخانه بالیخلو چای در جنوب غربی شهر اردبیل تامین کننده بخشی از نیازهای آب شرب شهر اردبیل است. از آنجایی که پسابهای کشاورزی و دامداری می تواند از طریق شبکه آبهای سطحی وارد رودخانه بالیخلو چای و سپس آب پشت سد گردد، مطالعه جلبکهای اندیکاتور و شرایط اکولوژیک آنها ضروری بود..متوسط بارندگی سالانه در محل سد، 385 میلی متر، متوسط ماهانه دما 8/8 درجه سانتی گراد، متوسط تعداد روزهای یخبندان 144 روز و متوسط رطوبت نسبی 9/71 % برآورد شده است. تعداد 9 ایستگاه برای نمونه برداری انتخاب شد، 6 ایستگاه در رودخانه بالیخلو( 3 ایستگاه در بالادست سد و 3 ایستگاه در پایین دست سد یامچی) و 3 ایستگاه نیز بر روی دریاچه پشت سد یامچی، با در نظر گرفتن عمقهای مختلف(عمقهای 0، 5، 10 و 20 متر). نمونه برداری به صورت ماهانه از مهرماه 1392 آغاز و تا شهریور ماه 1393 ادامه داشت. در ماه های زمستان به دلیل یخبندان و نامساعد بودن شرایط جوی امکان نمونه برداری فراهم نشد.نمونه بردار از آب و فیتوپلانکتونها توسط روتنر 2 لیتر انجام شد. نمونه برداری از جلبکهای اپی لیتیک با تراشیدن سطح سنگها شدند و نمونه های اپی پلیک توسط برداشت لایه ای ار رسوب به آرامی انجام شد.. نمونه های آب جهت آنالیز میزان نیترات، آمونیوم، سولفات، فسفات، سیلیس و BOD و COD به آزمایشگاه منتقل و با روش های استاندارد متد انجام گردید، میزان اکسیژن محلول، دما، هدایت الکتریکی، شوری، pH و TDS نیز با استفاده از دستگاه پرتابل در محل اندازه گیری شد. شناسایی و شمارش جلبکها توسط میکروسکوپ نوری و اینورت انجام شد. داده های جلبکی توسط شاخص های اکولوژیکی، شاخص های تشابه، شاخص تشابه ژاکارد و شاخص تشابه سورنسون، شاخص تشابه چکانوفسکی و شاخص های تروفی برای ایستگاههای رودخانه و دریاچه تفسیر شدند. در منطقه مورد مطالعه، میزان فسفر (ارتوفسفات) در ماه های نمونه برداری و ایستگاه های نمونه برداری همواره بیش ازg.L-1µ 100 بود. زمان نگهداری آب نیز بیش از یک ماه بود. pH بین 9-5/6، اکثر موارد در محدوده 8 بود. شفافیت Secchi disc در ماه های تابستان بین m 5/0-1 و دما نیز در ماه های تابستان بین C° 25-20 بود. در این مطالعه 170 تاکسون (163 تاکسون در حد گونه و 6 تاکسون در حد جنس) متعلق به 95 جنس از 7 شاخه از جلبکها شناسایی گردید. که تنها از سد یامچی 65 گونه جلبک فیتوپلانکتونی متعلق به 54 جنس شناسایی گردید. در فلور فیتوپلانکتونی سد یامچی Bacillariophyceae (دیاتومه ها)، Chlorophyceae (جلبکهای سبز) و Cyanophyceae (سیانوباکتریها)، بیشترین تعداد گونه ها را به خود اختصاص دادند. Cyanophyceae بیشترین فراوانی را در اواخر تابستان نشان داد. فراوانی فیتوپلانکتونها از بهار به سمت تابستان افزایش یافت بطوریکه در مرداد ماه به ماکزیمم میزان خود رسید اما از پاییز به سمت بهار سال بعد کاسته شد. بطور کلی فیتوپلانکتونهای رودخانه نسبت به فیتوپلانکتونهای دریاچه از فراوانی پایین تری برخوردار هستند و این به دلیل عمق کم و سرعت بالای جریان آب در رودخانه می باشد که امکان استقرار را به فیتوپلانکتونها نمی دهد. فیتوپلانکتونهای رودخانه عمدتا از گونه های اپی پل و اپی لیت هستند که با جریان آب کنده و شسته می شوند. کمترین میزان فیتوپلانکتونها در هر سه عمق دریاچه پشت سد در فروردین و اردیبهشت ماه گزارش شد. فراوانی فیتوپلانکتون ها در سطح دریاچه کمی بیشتر از دو عمق دیگر بود و بطور عمده به جلبکهای سبز بویژه Coelastrum microporum و سیانوباکتریها تعلق داشتند. بررسی شاخصهای تشابه مختلف بین اعماق مختلف نشان داد که عمقهای 0، 5 و 10 متر در اکثر ماهها بین 80-60% شباهت داشتند. این موضوع می تواند به دلیل وجود جریان در این دریاچه باشد که ویژگی اکثر دریاچه های پشت سد است. بخصوص اینکه این نمونه ها، از نزدیکی محلی برداشت شد که آب به تصفیه خانه تخلیه می شد. بررسی افقی ایستگاهها نشان دهنده الگوی فصلی مشابه ای است. نشانه هایی از شکوفایی گونه Microcystis aeruginosa در ماه های تابستان مشاهده شد، در ماههای پاییزی Chlorophyceae کاهش و جای خود را به Stephanodiscus neoastraea داد. یک چنین توالی فصلی، مشخصه دریاچه های یوتروف قلیایی می باشد. شاخصهای تروفی محاسبه شده براساس گونه های جلبکی نیز در اکثر ماهها نشاندهنده وضعیت یوتروفی در سد یامچی بودند. در بین ردهEuglenophyceae نیز Trachelomonas sp. در ماه های گرم بخصوص تابستان مشاهده گردید. این جنس معمولا در آبهای غنی از مواد مغذی یافت می شود. جنس اوگلنا نیز در طی دوره نمونه برداری، در سد یامچی فراوانی بسیار اندکی داشت، اما در رودخانه بالیخلو بخصوص در ایستگاه 5 که دایما در معرض شستشوی پشم و وسایل توسط مردم قرار دارد، فراوانی قابل ملاحظه ای بخصوص در ماههای تابستان نشان داد. چون این جنس معمولا در محیط های غنی از ترکیبات آلی به سرعت رشد می کند و شاخص آبهای آلوده معرفی شده است . رده Cosinodiscophyceae با یک نماینده، Stephanodiscus neoastraea، حضور دایمی و توالی فصلی منظمی داشت. این گونه بیشترین فراوانی را در ماههای پاییز داشت. Stephanodiscusو جزو گونه های شاخص آبهای یوتروف معرفی شده است. در نتایج بررسی ترکیبات شیمیای آب دامنه تغییرات NO3 در رودخانه بالیخلو mg/l 22/1-04/9 و در دریاچه پشت سد mg/l 6/0-2/5، N-NH4 mg/l98/0-0 در رودخانه بالیخلو و 1/1- 0 در دریاچه پشت سد، NH3 mg/l 18/0-0 در رودخانه بالیخلو و mg/l 34/1- 0 در دریاچه پشت سد ، mg/l PO4 19/1 - 13/0 در رودخانه بالیخلو و mg/l 08/0 -027/0 در دریا