بررسی و طبقه بندی مورفوکلیماتیک آبکندهای ایران( فاز ‭2: ‬استان های قزوین، خوزستان، مازندران، ایلام و تهران)

در این تحقیق آبکندهای واقع در استان های فاز 2 ایران یعنی مازندران، ایلام، زنجان و خوزستان مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد که %‮‭65‬ از آبکندهای مورد بررسی بر روی دامنه های شیبدار قرار داشته و بقیه بر روی بستر دره ها تشکیل شده اند. آبکند ها بر روی شیب های 5 تا ‮‭56‬ درصد پراکنش داشته و غالب آنها پیوسته بودند که نشان از مسن بودن این پدیده دارند. %‮‭82‬ از آبکندها دارای پلان عمومی پنجه ای بوده که نشانه تاثیر رواناب سطحی در ایجاد و یا گسترش آن ها است. %‮‭41‬ از این آبکندها دارای نیمرخ پیشانی عمودی بودند. غالب آبکندهای مورد بررسی به جز استان مازندران بر روی سازندهای مارنی میوسن تشکیل شده اند. بخش اعظم آبکندها دارای مقطع عرضی به شکل یو و یا ذوزنقه بودند. نتایج این تحقیق نشان داد که بالغ بر دویست و ده هزار هکتار از اراضی زراعی و مرتعی استان های فاز 2 دچار فرسایش آبکندی شدهصاند. بیشترین مساحت فرسایش آبکندی به استان ایلام با مساحت ‮‭153570‬ هکتار و کمترین آن به استان مازندران با مساحت ‮‭3228‬ هکتار تعلق داشت. آبکندهای فاز 2 ایران بهص ترتیب در اقلیم-های نیمهصخشک (%‮‭53‬)، خشک (%‮‭29‬) و مدیترانه ای (%‮‭12‬) بیشترین فراوانی را دارا بوده و بیشتر در زیر اقلیمصهای سرد و گرم تشکیل شدهصاند. آبکندهای فاز 2 ایران در دو کلاس بارشی ‮‭299-200‬ (%‮‭47‬) و ‮‭499-400‬ (%‮‭29‬) میلیصمتری پراکنش بیشتری دارند.گرچه آبکندهای فاز 2 از ارتفاع ‮‭200‬ تا ‮‭1000‬ متر از سطح دریا پراکنش دارند، %‮‭47‬ از از آنها در طبقه ارتفاعی‮‭299-200‬ و %‮‭29‬ از آنها در طبقه ارتفاعی ‮‭499-400‬ متری از سطح دریای آزاد واقع شده اند. بیشتر آبکندهای مورد بررسی بدلیل تخریب مراتع و یا تبدیل مراتع به کاربری های زراعت دیم و آبی و احداث غیر اصولی راه های ارتباطی و لوله های نفت و گاز تشکیل شده اند. بافت غالب خاک در آبکندهای فاز 2 ایران بهصترتیب لوم (%‮‭34‬)، لوم رسی (%‮‭14‬) و لوم سیلت (%‮‭10‬) میصباشد. استان ایلام دارای بافت غالب لومی (%‮‭53‬)، زنجان دارای بافت غالب لوم رسی (%‮‭27‬) و لومی(%‮‭27‬)، استان مازندران دارای بافت غالب لوم سیلت (%‮‭50‬) و استان خوزستان دارای بافت غالب سیلتی لومی (%‮‭39‬) می باشند. مقدار رس از %5 (خوزستان) تا %‮‭48‬ (زنجان)، سیلت از %2 (ایلام) تا %‮‭71‬ (مازندران) و شن از %‮‭12‬ (مازندران) تا %‮‭92‬ (ایلام) تغییر می کند. ‮‭63‬ درصد از آبکندهای فاز 2 ایران دارای هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک کوچکصتر از 2 دسی زیمنس بر متر هستند. ‮‭86‬ درصد از این آبکندها دارای اسیدیته خاک بین ‮‭7/5‬ تا ‮‭8/5‬ میصباشند. %‮‭88‬ از آبکندهای ایران دارای نسبت جذب سدیم کوچکصتر از ‮‭13‬ هستند. متوسط حجم در واحد طول آبکندهای فاز 2 ایران معادل ‮‭16/55‬ مترمکعب در متر است که کمترین مقدار در ایلام (تم تمو) بهصمیزان ‮‭1/27‬ و بیشترین نیز متعلق به استان ایلام (چوار) با مقدار ‮‭55/12‬ مترمکعب در متر از طول آبکند محاسبه شده است. متوسط عمق آبکندهای فاز 2 ایران معادل ‮‭3/10‬ متر با کمترین مقدار معادل 1 متر در ایلام (تم تمو و مورموری) و بیشترین مقدار معادل‮‭7/8‬ متر در استان مازندران (شورک چال) محاسبه گردیده است. متوسط طول آبکندهای فاز 2 ایران معادل ‮‭692/76‬ متر با کمترین مقدار در ایلام (تم تمو) معادل‮‭150‬ متر و بیشترین مقدار در مازندران (شورک چال) به میزان ‮‭3750‬ متر بهصدست آمده است. متوسط عرض بالای آبکندهای فاز 2 ایران معادل ‮‭7/71‬ متر با حداقل ‮‭1/8‬ متر در ایلام (تم تمو) و بیشترین مقدار در ایلام (چوار) با مقدار ‮‭23/5‬ متر محاسبه شده است. متوسط حجم هر آبکند در فاز 2 ایران معادل ‮‭17544/52‬ مترمکعب محاسبه شده است که کمترین آن در ایلام (تم تمو) با مقدار‮‭180‬ مترمکعب و بیشترین آن در مازندران (شورک چال) با میزانی معادل ‮‭134550‬ مترمکعب اندازه گیری و محاسبه گردیده است. در برخی از استانصهای فاز 2 ایران نظیر ایلام و زنجان در %‮‭50‬ از آبکندهای مورد بررسی اقدامات کنترلی انجام و در بقیه هیچ گونه اقدامی صورت نگرفته است. در استان های خوزستان و مازندران حدود یک سوم از آبکندهای مورد بررسی دارای اقدامات کنترلی بوده و در بقیه هیچ گونه اقدامی صورت نگرفته بود. رتبه بندی استان های مورد بررسی در فاز 2 از نظر خسارت ناشی از ایجاد و گسترش آبکندها نشان داد که استان خوزستان بدلیل تخریب مراتع، مخصوصا تخریب پایه لوله های نفت و گاز، دکل برق و مخابرات و راه های روستایی با مبلغی معادل ‮‭601925‬ میلیون ریال در رتبه اول قرار دارد. استان مازندران با خسارت ‮‭2596‬ میلیون ریال بدلیل تخریب مراتع و منازل مسکونی در رتبه آخر قرار دارد. اولویت بندی استان های فاز 2 ایران از نظر تولید رسوب ناشی از فرسایش آبکندی نشان داد که استان مازندران با ‮‭37/1‬ متر مکعب در متر طولی آبکند تقریبا بیشتر از 2 برابر متوسط رسوب تولیدی آبکندهای فاز 2 (‮‭16/55‬ متر مکعب در طول آبکند) رسوب تولید کرده در حالیکه استان ایلام با مقدار ‮‭16/85‬ متر مکعب در متر طول آبکند در حد متوسط آبکندهای فاز 2 ایران و آبکندهای استان خوزستان (‮‭10/01‬ متر مکعب در متر) و زنجان (‮‭10/71‬ متر مکعب در متر) کمتر از متوسط آبکندهای فاز 2 ایران رسوب تولید کرده است. مقایسه نسبت عرض بالا به عمق آبکندها نشان داد که متوسط این شاخص در آبکندهای فاز 2 ایران معادل ‮‭3/3‬ است که استان های زنجان با مقدار ‮‭1/89‬ و مازندران با مقدار ‮‭0/97‬ کمتر از متوسط آبکندهای فاز 2 و استان ایلام با مقدار متوسط ‮‭4/71‬ بالاتر از متوسط فاز 2 و استان خوزستان با مقدار ‮‭3/3‬ در محدوده متوسط قرار دارد. لذا از نظر متوسط نسبت عرض بالا به عمق، استان ایلام در رتبه نخست و استان های خوزستان، زنجان و مازندران در رتبه های بعدی قرار دارند. کلیدواژه: آبکند، اقلیم، خسارت، اقدام کنترلی، بافت خاک، رسوب