طرح تعیین اشکال ناهمواری ها، خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و مینرالوژیکی شنزارهای کشور (بلوچستان)

بلوچستان در منطقه جنوب شرق با داشتن ‮‭19‬ درصد عرصه های بیابانی کشور ، بزرگترین استان بیابانی ایران می باشد . طرح ملی شناخت اشکال ناهمواریهای ماسه ای کشور با هدف تعیین اشکال ناهمواریهای ماسه ای و تفکیک قسمت های فعال و کانون های بحران و بررسی استعداد رویشی ماسه زارها با استفاده از نتایج خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آنها و تهیه اطلاعات پایه برای منشا یابی ماسه زارهای منطقه در بلوچستان با وسعت بیش از ‮‭17‬ میلیون هکتار (‮‭10‬ درصد از مساحت کشور) به اجرا در آمد. انجام این تحقیق در سه مرحله صورت گرفت. الف-شناسایی و تعیین شکل ناهمواریهای ماسه ای ب- تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی شنزارها ج- تعیین خصوصیات مینراالوژیکی از ‮‭25‬ کانون بحرانی منطقه نمونه برداری ماسه انجام گردید و بدین منظور از سه بخش تپه، شامل جلو (پیشانی پرشیب)، میان (قله) و انتها (قسمت کم شیب) سه نمونه برداشت شد. سه نمونه برداشت شده با هم مخلوط و یک نمونه مرکب با کد محدوده مورد نظر حاصل گردید. جهت تعیین خصوصیات دانه بندی یا گرانولومتری با استفاده از الکلهای استاندارد نمودار درصد دانه ها و نمودار تجمعی، مد یا نما، قطردهک اول، قطر دهک پنجم (میانه)، قطر دهک نهم، جورشدگی و چولگی نمونه ها بر حسب میکرون و هم برحسب فی (مقیاس کرومباین) و با استفاده از نرم افزار ‭Gradistat ‬محاسبه گردید. بر اساس یافته های تحقیق ، تعداد ‮‭81‬ واحد ماسه ای یا پلی گون جدا گردید که مساحتی برابر ‮‭535550‬ هکتار داشته که معادل 3 درصد از مساحت بلوچستان است و 7 شهرستان را در بر می گیرد. از نظر ریخت شناسی تعداد ‮‭14‬ شکل مختلف بر روی واحد های ماسه ای تفکیک گردید. حداکثر شوری‭(EC) ‬درعصاره اشباع برابر با ‮‭8/5‬ و حداقل آن برابر با ‮‭0/25‬ دسی زیمنس بر متر بود. حداکثر‭PH ‬برابر‮‭10/35‬ و حداقل آن ‮‭7/6‬ در گل اشباع بود . بافت همه نمونه ها شنی و فاقد گچ بودند. بین اشکال مختلف ، رشته های طولی با مساحت ‮‭268592‬هکتار ، ‮‭50‬ درصد مجموع اشکال را به خود اختصاص داده اند و بیشترین تمرکز آنها در ریگ جازموریان واقع در بلوچستان مرکزی می باشد . هرمهای ماسه ای بزرگ با مساحت ‮‭84322‬ هکتار حدود ‮‭16‬ درصد مجموع اشکال را تشکیل می دهند و تمرکز این اشکال در منطقه غرب نصرت آباد در شمال بلوچستان و در حوزه کویر لوت می باشد. همچنین در این منطقه بارخانهای بزرگ با مساحت ‮‭38953‬ هکتار 7 درصد مجموع اشکال را به خود اختصاص می دهند. رشته های عرضی با مساحت ‮‭43692‬ هکتار 8 درصد مجموع اشکال را تشکیل می دهند و این اشکال بیشتر در منطقه غرب نصرت آباد در حوزه کویر لوت و همچنین در ریگ جازموریان در حوزه هامون جازموریان مشاهده می شوند . از نظر میزان فعال بودن تپه های ماسه ای با بررسی های انجام شده معلوم شد که ‮‭85‬ درصد تپه های ماسه ای در منطقه بلوچستان ، فعال و خطر آفرین است و ‮‭14‬ درصد از ماسه زارها نیز نیمه فعال بوده و تنها 1 درصد از تپه های ماسه ای غیر فعال می باشند ، البته این میزان در مناطق شمالی ، مرکزی و جنوبی بلوچستان متفاوت بوده و به عنوان مثال در منطقه ریگ جازموریان در مرکز بلوچستان ‮‭72‬ درصد از تپه های ماسه ای فعال و ‮‭21‬ درصد نیمه فعال و همچنین 7 درصد از تپه ها نیز غیر فعال هستند . بررسی دانه بندی رسوبات نشان می دهد که رسوبات تپه های ماسهصای دارای جورشدگی خوب ، بهتر از رسوبات رودخانه ای ودارای انحراف استانداردکمتر از ‮‭0/5‬ می باشد. همچنین کانی شناسی نمونه ها ‮‭84‬ درصد فراوانی ذرات متشکله راخرده سنگ هایی مانند کوارتزیت ،گرانودیوریت،... و ‮‭16‬ درصد بقیه ذرات را کانیصهاصی کوارتز ،فلدسپات و کلسیت تشکیل می دهد. بررسی فرایند حمل ذرات نشان داد که ‮‭94/5‬ درصد ازماسه ها به صورت جهش و 5 درصد به صورت غلطشی و ‮‭0/5‬ درصد به صورت تعلیق حمل می شوند.نتایج حاصل از نمودار تفکیک محیط رسوبی نشان داد که ‮‭21/42‬ درصد رسوبات رودخانه ای و ‮‭71/43‬ درصد رسوبات بادی و ‮‭7/15‬ درصد هم پوشانی رسوبات رودخانه وتپه ماسه ای بوده است. بررسی قطر ذرات نیز نشان داد که از ‮‭25‬ نمونه ماسه ، تعداد ‮‭21‬ نمونه ماسه ، دارای اندازه دانه خیلی ریز تا ریز و تعداد 4 نمونه دانه ریز تا متوسط بودند ،این موضوع نشان می دهد که در مقایسه با سایر ارگ های جهان ، قطر ذرات در بلوچستان اندکی ریز است بنابراین مناطق برداشت باید در فاصله دورتری قرار گرفته باشند که با توجه به قطر ذرات و رابطه آن با مسافت حمل توسط باد ، مناطق برداشت در فاصله ‮‭20-50‬ کیلومتری قرار دارد. واژه های کلیدی: بلوچستان ، ریگ جازموریان ، ناهمواریهای ماسه ای ، بارخان ، رشته های طولی ، رشته های عرضی، تپه های ماسه ای فعال ، دانه بندی ، کانی شناسی.