بررسی وارزیابی اثرات اقتصادی اجتماعی طرح های بیابانزدایی مشارکتی در استانهای خوزستان, خراسان رضوی وسیستان و بلوچستان

وزارت جهادکشاورزی در دهه هفتاد در راستای وظایف راهبردی خود به طراحی و اجرای یک سلسله طرحهایی در عرصه منابع طبیعی پرداخت .یکی از این اقدامات اجرای طرحهایی در قالب ماده 3 قانون حفاظت منابع طبیعی بود که به منظور افزایش توان اقتصادی طرحهای مدیریت منابع طبیعی موضوع ماده مذکور بود( افزایش تولید اشتغال و رشداقتصادی جامعه و...).یکی از این طرحها اجرای طرحهای مشارکتی در مناطق بیابانی کشوربود. هدف اساسی از اجرای طرح های مشارکتی بیابانزدایی دست یافتن به راهبردها و راه کارهای عملی و اجرایی در امر بیابان زدایی بر محور مشارکت مردم محلی در تمامی فرآیند اجرایی طرح است . از آنجا که اجرای اینگونه طرح ها با سرمایه گذاری زیادی همراه بوده ومی تواند آثار مثبتی را در این مناطق به دنبال داشته باشد لذا ارزیابی آنها برای تصمیم گیرندگان و مردم از اهمیت بالایی برخوردار بوده و امروزه بعد از گذشت بیش از یک دهه و نیم از زمان تهیه و تدوین و اجرای طرح ها و پروژه های مختلف بیابانزدایی و نیز صرف هزینه ها و سرمایه های زیاد صورت گرفته ضرورت بررسی اثر بخشی این طرحها و ارزیابی مشارکت مردم در فرآیند اجرا و برنامه ریزی طرحها احساس می شد. این پژوهش به منظور بازنگری ، تداوم و اصلاح روشها و با توجه به خلا تحقیقاتی در این زمینه انجام گردید.در این تحقیق اثرات فنی، اقتصادی و اجتماعی ‮‭35‬ طرح مشارکتی اجراشده به صورت انتخابی و با استفاده از پرسشنامه، مصاحبه ، برداشتهای صحرایی و با استفاده از مدلهای تجزیه به مولفه های اصلی ،رگرسیون و تحلیل همبستگی در محیط نرم افزار‭spss ‬در مورد ارزیابی قرار گرفت. طرحهای مشارکتی مقابله با بیابانزایی را می توان به چند گروه طرح های غیر فعال ،نیمه فعال ، طرح های فعال در ابتدای دوره و غیر فعال کنونی و نهایت طرحهای فعال تقسیم نمود. ارزیابی طرح های کاملا غیرفعال نشان دادکه عملا هیچگونه فعالیت خاص زراعی و نهالکاری در آنها صورت نپذیرفته وعلی رغم هزینه کرد مجریان طرح در خصوص دسترسی به آب آبیاری ، این امکان در طرحهای مورد نظر صورت نپذیرفته است.مکانیابی غلط و عدم مطالعات دقیق از جمله دلایل شکست اینگونه طرحهاست. ارزیابی طرح های نیمه فعال ارزیابی نشان داد در این طرحها عملا بخش تولیدات کشاورزی مورد نظر طرح ها یا کاملا حذف گردیده و یا بصورت بسیار محدود اجرا میگردد. در این طرح ها عملا عملکرد در زمینه نهالکاری و جنگلکاری نیز ضعیف بوده است و از نظر پوشش جنگلهای دست کاشت مورد نظر طرح میتوان آنها را تا حد متوسط ارزیابی نمود که در حدود ‮‭30‬ تا ‮‭40‬ درصد از پوششهای مورد نظر جنگلی طرح را اجرا نموده اند. ارزیابی طرح های طرح های فعال در ابتدای دوره و غیر فعال کنونی نشان می دهدکه این طرحها شامل طرحهایی میگردد که اکثرا در پنج سال اول بهره برداری هم در بخش کاربری کشاورزی و هم در بخش کاشت درختان و ایجاد پوشش های جنگلی دست کاشت وضعیت مناسبی داشته ولی بعد از آن بطور کامل رها گردیده اند. در طرحهای فعال فعلی اکثرا بخش کشاورزی و استفاده از زمینهای زراعی طرحهای واگذاری از طرف مجریان مد نظر قرار گرفته و در حال حاضر نیز فعالیت کشاورزی در این طرحها صورت می پذیرد. ولی در بخش کاشت درختان و ایجاد پوشش های جنگلی دست کاشت عملا وضعیت طرحها زیاد مناسب نبوده و به تدریج بعد از سالهای شروع فعالیت این طرحها با افول و کاهش محسوس فعالیت در این زمینه همراه بوده است. این طرحها دارای دسترسی مناسبتر به نهاده های کشاورزی، دسترسی بهتر به راههای ارتباطی و نزدیکی به مناطق کشاورزی در منطقه و پتانسیل مناسب خاک در بخش زراعی بوده که باعث رونق کشاورزی در آنها گردیده است و به نظر می رسد که هدف اصلی مجریان طرح نیز بیشتر در اختیار گرفتن زمین زراعی بوده و کمتر به دیگر اهداف طرحهای مشارکتی توجه داشته اند. نتایج یافته های استنباطی حاکی از آن بود که بین متغیرهای سن افراد مورد مطالعه، میزان تحصیلات مجری طرح، وضعیت اسکان مجری طرح ، متغیر میزان توان اجرایی، مدیریتی و مهارتی مجری طرح ،متغیر برخورداری مجری طرح از حمایتهای فنی، نظارتی و مدیریتی ،متغیر برخورداری از خدمات تحقیقی، ترویجی و آموزش دولتی ،میزان تسهیلات بانکی مورد استفاده در طرح ،میزان توان اجرایی، مدیریتی و مهارتی مجری طرح در اجرای موفقتر طرحهای مشارکتی مقابله با بیابانزایی با میزان موفقیت آنها در اجرای طرحهای مشارکتی مقابله با بیابانزایی دارای علامت مثبت بوده است. واژههای کلیدی: بیابانزدایی، استان سیستان و بلوچستان، طرحهای مشارکتی، عوامل اقتصادی-اجتماعی