دروازه در شهرهای سده‌های نخست اسلامی ایران (علمی پژوهشی)

دروازه یکی از عناصر مهم و کم‌شناخته‌شدۀ شهرهای پیشامدرن است. در این مقاله، دروازه در شهرهای سده‌های نخست اسلامی در گسترۀ فرهنگی ایران بررسی شده است. در این پژوهش با بررسی و تفسیر متون درجۀ اول، داده برای روایتی تاریخی از دروازه فراهم شده است. در این مقاله، چیستی دروازه، نسبت دروازه با شهر و حیات شهری، و نسبت دروازه با تلقی افراد از شهر و جهان پیرامون، ذیل سه نقش متفاوتی که دروازه می‌تواند به خود بگیرد، بررسی شده است: دروازه به‌مثابۀ شیئی محصول عمل انسان؛ دروازه به‌مثابۀ ابزاری برای انجام کنش‌های انسانی؛ دروازه به‌مثابۀ صحنه‌ای برای اعمال انسانی. از خلال این بررسی، وجوهی از ماهیت دروازه و موقعیت آستانه‌ای آن در فضای شهر و نقش آن در تعیین و تبیین قلمرو شهر روشن می‌شود. اجزا و فضاهای دروازه طوری سازمان‌دهی می‌شد که بتوان بسته به موقعیت، آمدوشد را با درجات مختلف کنترل کرد. دروازه بر احتمال گذار میان درون و بیرون تأکید داشت، اما این گذر را مشروط به ارزش‌ها و قوانینی می‌کرد که به شهر به‌مثابۀ قلمرو معنا می‌بخشید. دروازه در شکل‌دهی به تصویر ذهنی افراد از ساختار شهر و قلمرو آن نقش مهمی ایفا می‌کرد. حفظ دروازه برای حفظ شهر حیاتی بود. دروازه و رویدادهای مرتبط با آن، به‌واسطۀ وضعیت آستانه‌ای و اهمیتی که در حفظ و تعیین و تبیین حدود شهر داشت، دلالت‌های نمادینی یافته بود. در واقع دروازه در هر سه لایۀ کالبدی و اجتماعی و نمادین نمایندۀ شهر به‌مثابۀ یک قلمرو بود.

Keywords:

Iranian cities , architectural history , early Islamic centuries , city gate , threshold , territory , شهرهای ایران , تاریخ معماری , سده‌های نخست اسلامی , دروازه , آستانه , قلمرو