تعین فرهنگی اجتماعی معرفت در قرآن

موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تاثر و تشخصی است که معرفتهای مختلف از عوامل فرهنگی اجتماعی میپذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روشها، ازجمله روشهای تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالتها و التزامات آیات قرآن در زمینه معرفتشناسی و جامعهشناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتیـاجتماعی بهره گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و بهترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. اراده تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر اراده انسان میگذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجه دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و اراده انسانی در این میان شاخص است. در درجه سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان میکوشند. در درجه چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تاثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را میتوان بر محور کنشهای انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنشهای انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل انکاری با شناختها و روحیات وی دارد؛ بهعلاوه، ضرورت زندگی اجتماعی انسانها را کنار هم قرار میدهد و هویتهای جدیدی (فرهنگی اجتماعی) بهوجود میآورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویتهایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنیبر دوستی و همنشینی میتوان سخن بهمیان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویتهای جمعی در ایجاد معرفتهای جمعی نقش بسزایی دارند. تاثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل میگیرد. البته همه این اثرگذاریها در پرتو احاطه و حضور باریتعالی است: «و الله من ورائهم محیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است».

Keywords:

Quran , Determination , Society , Human knowledge. , قرآن , تعین , اجتماع , معرفتهای بشری.