نگاه انتقادی و تحلیلی به جایگاه معنایی و ساختاری چند موتیو در شعر صائب

موتیوها مجموعه قراردادی و سپس کلیشه شده از الفاظی است که به وسیله شاعر برای هنر نمایی و جولان خیال در شعر وارد میشوند و قدمتی به دیرینگی ادبیات هر ملت دارند. در شعر فارسی، علاوه بر مجموعهای از موتیوهای متداول، یک سلسله موتیوهایی در سبک هندی دیده میشود که در ایجاد شبکه تداعیها و تصویر­سازی شاعران این اسلوب تاثیر ویژهای دارد.  موتیوهای شعری در مضمونپردازی و خلق تصاویر غریب و دور از ذهن، که در نزد شاعران سبک هندی، عرصه مناسبی برای اظهار شگفتی خواننده و جولان هنرنمایی سراینده محسوب میشود، در شعر صائب نقش برجستهای ایفا میکند. او از طریق موتیوها و نیز سلسله تداعیهای پیچیده، در برقراری معادله و ایجاد روابط تناظری میان دو مصراع که صرفا به قصد خلق مضامین تازه و متنوع صورت میگیرد، تلاش ویژهای انجام میدهد؛ اما در نهایت این کوشش شاعر در اغلب موارد به تکلف و تصنع و دور شدن شعر از فوران عاطفی خود منجر میشود؛ افراط در خیالپردازی و دشوارگویی و دشوار پسندی، زمانی در شعر او بهتر به دید میآید، که شاعر همانند دیگر پیروان سبک هندی، موتیوهایی را دست مایه معادلهسازی و رسیدن به هدف غایی شعر، یعنی مضمون آفرینی قرار میدهد که ما امروز جز از طریق فرهنگهای عصر صفوی نمیتوانیم مفهوم و مدلول اصلی آنها را دریابیم. با وجود این هرگاه بعد عاطفی، توازن لفظ و معنا و انسجام شعر برمضمونسازی و ایجاد روابط پیچیده و حیرت انگیز غلبه میکند، تک بیتها و غزلیات درخشان صائب به وجود میآید که برای همیشه نام او را در کنار مفاخر شعر و ادب فارسی جاویدان نگه میدارد. در این پژوهش سعی بر آن است، ضمن تحلیل جایگاه ساختاری و معنایی برخی از موتیوهای غریب و مهجور در شعر صائب، اهمیت و تاثیر آنها را در چگونگی به وجود آمدن مضمونهای باریک و برقراری پیوند تقابلی، نشان دهیم.

Keywords:

صائب , موتیو , مضمون پردازی , پیوند تناظری , تداعیها , عاطفه