آیا همیشه "هدف، وسیله را توجیه می کند"؟

 زندگانی جانوران، در چند هدف خلاصه می شود و راه های رسیدن به آن غریزه۲ هستند. ۱. دفاع از جان خود در مقابل جانوران مهاجم، در واقع « دفاع از جان» ۲. دفاع از حریم زیست خود یا همان قلمرو۳ « دفاع از وطن » ۳. شکار یا ورود به محوطه جدید برای تامین غذای یک وعده ای خود، بدون حرص و زیاده طلبی « زنده ماندن ۴  » ۴. همسریابی (بعضا با جدال و ستیز و حسادت) « بقاء نسل » کلیه این اقدامات و اعمال، به صورت غریزی « کاندیشنال » برای جانوران و در حکم « راز بقا » صورت می گیرد. انسان و شاید برخی از جانوران اهلی شده، رفتارهایشان « ارادی » همراه با تفکر، گزینه سنجی و با در نظر گرفتن « سود و زیان » ۵ است. «حیوان متفکر»، «حیوان ناطق»۶ از زمان های بسیار دور، حتی پیش از مصلحان اجتماعی و ظهور ادیان، انسان های دوراندیش و نیک صفتی در هر گروه و قبیله ای وجود داشتند که مردم را به خودداری از آزار و زیان به دیگران توصیه می کردند. به این ترتیب « مبانی اخلاق۷ » قبیله ای و گروهی شکل گرفت. نیک و بد، سود و زیان، خیر و شر، آبادانی و تخریب، شفابخشی و کشتار ... این ها همگی اخلاقیاتی بودند که نیکان هر قوم به این اصول رسیده بودند تاریخ انسان ( حیوان اخلاقی۸ ). با گذشت زمان، باورهای نیک و ادیان اقوام پیش از تاریخ ( ایران، هند، مصر، چین و آمریکای جنوبی.... ) و بعدها ادیان ابراهیمی ( یهودیت، مسیحیت و اسلام )، همگی در اصول اخلاقی شناخته شده و محبوب مردم ( راستی، درستی، نیک اندیشی، کمک به دیگران، مهربانی و بخشندگی و ... ) تدوین شدند و پیام آوران، مردم را به نیکی دعوت کردند و در واقع جامه آسمانی و معنوی بر اندام نیکی ها دوختند. دانشمندان و نویسندگان ( فردوسی، سعدی، مولانا و حافظ و دیگران ) در ایران و جهان، همگی به پاس گفته ها و نوشته های نیک و زیبا و اخلاقی خود شهرت یافتند. ریش سفیدان و داوران، همواره احکام بین نیک و بد، اخلاقی و غیر اخلاقی را جاری می کردند. شاید آداب و رسوم و فرهنگ را بتوان به عنوان اولین قانون های اخلاقی۹ تلقی کرد. وضع قوانین مدرن امروزی را می توان حاصل چند سده اخیر دانست (اخلاق فلسفی۱۰).     در واقع کلیه قوانین، برای حاکمیت و اجرای اخلاقیات وضع شدند، ولی متاسفانه همه این قوانین اخلاقی نیستند. زیرا این قوانین از سوی حاکمان و توسط کارگزاران ایشان تدوین شده اند، یعنی همیشه سود و نیک زیستی اکثریت در آن دیده نشده است. در اینجا پاسخ عنوان این نوشته مطرح می شود که همیشه هدف، وسیله را توجیه نمی کند! یعنی هم هدف باید شریف و الهی و در جهت مصلحت همگان باشد و هم وسیله ها باید پاک و الهی و بدون زیان به دیگران باشند. در تاریخ، بدون تردید همه افراد نااهل، جباران، ستمگران و زیاده طلبان، برای توجیه کارهای خود، ابتدا اهداف بسیار فاخر و عامه پسند خود ( شاید به ظاهر نیک ) را تعریف می کردند و سپس هر راهی را برای رسیدن به آن هدف، انتخاب می کردند و مردم ساده دل (اکثریت نادان)، آنها را برای رسیدن به اهداف ایشان، کمک می کردند. از افراد سرشناس که هر وسیله ای را برای رسیدن به هدف از پیش تعریف شده ( سیاست، حاکمیت، نظامی گری )، بدون در نظر داشتن اصول اخلاقی (نیک و بد زمینی یا آسمانی، توجیه می کرد، نیکولو ماکیاولی ( ۱۴۶۹ تا ۱۵۲۷ میلادی در فلورانس ایتالیا ) بود. ماکیاولی، به عنوان یک سیاستمدار دوران رنسانس اروپا، کلیه ارزش های اخلاقی قراردادی و خدایی و مذهبی را برای رسیدن به زندگی بهتر، انکار می کرد، ولی همزمان اعتقاد داشت « دین موثرترین وسیله برای اعمال قدرت سیاسی و بهترین عنصر برای پیوستگی و اتحاد ملی است » از دیدگاه او « آنچه نباید در سیاست مورد توجه قرار گیرد، اخلاقیات است »  من در جایگاه و مرتبه ای نیستم که بخواهم برای دیگران راهنما و دلیل باشم، ولی برای خودم همواره کوشیده ام که  « هم هدفم اخلاقی و الهی باشد و هم وسیله ام پاک و ایزدی باشد. »  

Keywords:

۰ , هدف , وسیله , اخلاق