تحلیل معنایی و معرفتی حدیث معرفت نفس در تفاسیر نخستین

دلالت خودشناسی بر خداشناسی و پیوند میان معرفت نفس و معرفت رب، در فرهنگ اسلامی و در جریان های مختلف فکری بسیار مورد توجه بوده و تحلیل های مختلفی از آن صورت گرفته است. در این میان، تفاسیر قرآن که حجم گسترده ای از میراث فکری اسلامی را در بر می گیرند، جایگاه خاصی می توانند داشته باشند. در این تحقیق، به این پرسش پرداخته می شود که از نظر مفسران نخستین خودشناسی چه جایگاهی در تفسیر دارد و با توجه به نقل حدیث معرفت نفس، چه ارتباطی میان خودشناسی و خداشناسی وجود دارد؟ این تحقیق با روش معنایی و منطقی به بررسی این مسئله می پردازد. تحلیل معنایی حاکی از آن است که در این تفاسیر، خودشناسی در حوزه ی معنایی «نفس» و «علم» یا «معرفت» شکل گرفته و مفسران را بر آن داشته تا در تفسیر آیات متضمن این واژه ها و معانی، به نقل حدیث معرفت نفس و تبیین آن بپردازند. نتایج نشان می دهد که در نگرش مفسران نخستین با فرض امکان حصول معرفت نفس و بدون بیان تعلیق به محال، سه نوع دلالت قابل استنباط است: دلالت تمثیلی، دلالت برهانی در آیات انفسی، و دلالت تقابلی در شناخت صفات خدا. دلالت نوع اول دارای ارزش اقناعی و فاقد ارزش برهانی بوده و دلالت دوم در راستای برهان نظم است و دلالت سوم با گذر از نقص به کمال در حوزه صفات تبیین می گردد.

Keywords:

حدیث من عرف نفسه , خودشناسی , خداشناسی , تفسیر , معرفت نفس