چندمعنایی و روند دستوری شدگی حرف اضافه «با» بر اساس تحلیل مولفه ای معنی

پژوهش حاضر پژوهشی بنیادی در حوزه معنیشناسی، در چارچوب تحلیل مولفهای معنی، با رویکردی درزمانی است. صورتهای واژگانی و نقشهای معنایی «با» از منابع تاریخی و کتاب­های دستور زبان فارسی و نیز فرهنگ هشت­جلدی سخن استخراج و تحلیل شدهاند. در این پژوهش معانی «با»، روابط این معانی با یکدیگر، مولفه معنایی اصلی و روند دستوری­شدگی آن بررسی می­شود. مسئله دیگر، توجیه روند دستوریشدگی «با» با استناد به چند­معنایی آن است. حرف اضافه «با» بازمانده *upāka- دوره باستان است. upāka- در سنسکریت به معنی «مجاور و نزدیک» بوده است و مولفه معنایی «همراهی» را در بر داشته است. در فارسی میانه به abāg بدل شده که هم کارکرد حرف اضافه را داشته و هم با افزوده شدن پسوند، اسم abāgīh به معنی «همراهی» و فعل abāgēn-/abāgēnīd «همراهی کردن و همراه کردن» ساخته شده است. در این مقاله، چندمعنایی «با» با توجه به معنی اصلی آن و با تکیه بر الگوی انتقال مفهومی بررسی شده است. پرسشهایی که نگارندگان در پی پاسخ به آنها بودهاند عبارت­اند از: معنی و کارکرد اولیه «با» چه بوده است و روند دستوری­شدگی آن چگونه و در چند مرحله طی شده است؟ کدام معانی این واژه برگرفته از معنی اولیه آن هستند؟ کدام مولفه معنایی معانی گوناگون «با» را به ­هم پیوند میدهد و سبب ارتباط این معانی با هم شده است؟ بررسیها نشان دادند این حرف اضافه در تحولات زبان­ فارسی، دو مرحله دستوری­شدگی را طی کرده است: نخست اسم به حرف اضافه بدل شده و بر همراهی دلالت کرده و سپس در مرحله بعد کارکردهای دیگری یافته و نقش­های معنایی خاستگاه و مفاهیم مشتق از آن را رمزگذاری کرده است. نگارندگان در مجموع، شانزده نقش معنایی برای حرف اضافه «با» شناسایی کردند و نقشهای معنایی را در دو گروه قرار دادهاند: گروه نخست، نقش­هایی که حاصل گسترش معنای اولیه آن، یعنی همراهی­اند و مفهوم­سازی «شخص» را در سطح نخست استعاره­های مقوله­ای هاینه نشان میدهند. گروه دوم معانی حاصل دستوری­شدگی ثانویه «با» هستند و مفهوم­سازی «شیء» و «فعالیت/ فرایند» را در استعاره­های مقوله­ای نشان میدهند.  

Keywords:

Keywords: Polysemy , Grammaticalization , The preposition “ba” and Persian Language , واژه های کلیدی: چندمعنایی , دستوری­ شدگی , حرف اضافه «با» و زبان فارسی.