ارزیابی تنوع زیستی در نظام های کشاورزی استان ایلام در سال های ۸۱ تا ۹۳

سابقه و هدف: تنوع در نظام کشاورزی بدلیل فرصت­ هایی که برای مدیریت ریسک بیان می­ کند، برای مواجهه با شرایط تولید ناهمگن و افزایش تولید درآمد از طریق ورود به بازارهای جدید یک استراتژی مهم برای غلبه بر چالش ­هایی که بسیاری از کشورهای در حال توسعه با آن مواجه هستند در نظر گرفته می شود. یکی از مفاهیمی که در زمینه توسعه پایدار در کشاورزی مطرح است حفظ تنوع زیستی می ­باشد. توجه بیش از اندازه به جنبه­ های تولیدی و استفاده بیش از حد از نهاد ه­های برون مزرعه­ ای بدون در نظر گرفتن دیگر کارکردهای بوم شناختی این بوم ­نظام ­ها، سبب شده تنوع زیستی کشاورزی با روند روبه کاهش در همه سطح­ ها مواجه شود. در این شرایط وجود یک برنامه جامع در راستای پایش تنوع زیستی کشاورزی و همچنین ارزیابی عامل­ های موثر بر آن ضروری می باشد. بر این اساس، این مطالعه با هدف ارزیابی تغییر­های زمانی و مکانی تنوع نظام های زراعی استان ایلام و شناخت عامل­ های موثر بر آن در بازه زمانی ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۵ اجرا شد. مواد و روش ها: داده ­ها از سالنامه های آماری، گزارش ­های سازمان برنامه و بودجه و سازمان جهاد کشاورزی جمع آوری گردید. از روش تجزیه رگرسیونی گام به گام پس رونده برای ارزیابی عامل ­های موثر بر تغییر­های تنوع زیستی محصول ­های آبی استفاده گردید. برای ارزیابی تغییر­های مکانی تنوع زیستی کشاورزی موجود در بوم­ نظام­ های آبی و عامل ­های موثر بر آن سنجه تنوع زیستی شانون-وینر محاسبه شد. بر اساس فرض ­ها، عامل­ های موثر بر تغییرهای مکانی تنوع به گروه عامل ­های جغرافیایی، عامل ­های اقلیمی و اکولوژیکی، عامل ­های فرهنگی­-­اجتماعی، عامل ­های اقتصادی و عامل­ های مدیریتی تقسیم شدند و اثر هر کدام از این عامل­ ها بر روی تنوع سنجیده شد. سپس عامل­ هایی که اثر آن­ها بر روی تنوع زیستی معنی ­دار برآورد نشد از مدل حذف شدند، و در نهایت مهم ­ترین عامل­ های موثر بر تغییر­های تنوع بین شهرستان­ های مختلف استان در مدل باقی ماندند. نتایج و بحث: نتایج نشان داد که در طول دوره دوازده ساله روند کلی تغییر­های تنوع نظام های تولید کاهشی بود و تنوع در تمام شهرستان ها به استثنای ایلام و دهلران کاهش یافت. از این بین بیشترین میزان سنجه تنوع شانون­واینر در بازه زمانی مورد مطالعه مربوط به شهرستان ایلام با میزان عددی ۱.۹۰ در سال زراعی ۹۵-۱۳۹۴ بود. عامل اصلی این افزایش تنوع، افزایش تعداد گونه­ های سبزیجات و گیاهان جالیزی و کاهش سطح زیر کشت و محصول ­های غالب (گندم و جو) بود. مهم ترین عامل­ های تعیین کننده تنوع در نظام های کشاورزی استان ایلام بترتیب تعداد آبادی دارای سکنه، متوسط درآمد خالص سالانه یک خانوار روستایی، تعداد شرکت های تعاونی، روزهای همراه با گردوغبار، وسعت زمین­ های کشاورزی، تعداد واحدهای تولیدی، سن بهره بردار، درصد خرده مالکی، میزان کود اوره، تعداد افراد خانواده و نرخ باسوادی بود. بررسی نقطه­ های بحرانی نظام های زراعی استان ایلام نشان داد برای بهبود پایداری و افزایش تنوع آن ها، آموزش کشاورزان، کمک به ثبات اقتصادی آن ها، اصلاح مدیریت تولید محصول و مدیریت منبع­ های  آب از اولویت برخوردار هستند. نتیجه ­گیری: بررسی نقطه­ های بحرانی نظام های زراعی استان ایلام نشان داد برای بهبود پایداری و افزایش تنوع آن ها، آموزش کشاورزان، کمک به ثبات اقتصادی آن ها، اصلاح مدیریت تولید محصول و مدیریت منبع ­های آب از اولویت برخوردار هستند.

Keywords:

تنوع زیستی کشاورزی , پایداری , سنجه غنای گونه ای , کشت بوم , عامل های اجتماعی – اقتصادی