الگوهای انتشار، پهنه های تنوع و اولویت های حفاظتی جنس (.Onosma L. (Boraginaceae Juss در بخشی از واحد ژئومورفولوژیک شمال غرب ایران

سابقه و هدف: با افزایش نرخ نابودی تنوع زیستی در سال های اخیر روش های نوینی برای حفاظت پیدایش یافته اند. بعنوان نمونه شناساییناحیه هایی با تمرکز منحصربه فرد گونه های انحصاری و نیز زیستگاه گونه هایی با ارزش های ویژه مانند تمرکز گونه های دارویی و ژنتیکی و یامناطقی که به شدت در معرض تهدید قرار دارند می توان با می توان با صرف هزینه های کمتر از بیشترین کارایی حفاظتی برخوردار شد.Onosma L در کشور ایران نیز تاکسون هایی حضور دارند که بدلیل تنوع بالا و تهدیدپذیری در اولویت حفاظتی قرار دارند، جنس .به عنوانیکی از این اولویت ها طبقه بندی می گردد که بواسطه اهمیت اکولوژیکی و دارویی و استقرار مرکز گونه زایی و تنوع آن در ایران، تعیین الگوهای پراکنش، اندمیسم و وضعیت حفاظتی آرایه های این جنس بسیار ضروری به نظر می رسد. مواد و روش ها: در این تحقیق، ابتدا بر اساس بانک اطلاعاتی تهیه شده از مطالعات میدانی قبلی و دادههای هرباریومی نقطه های انتشاربا قابلیت تفکیک پذیری ° ۲۵ (grid cells) به گرید سلهای ArcGIS جغرافیایی گونه ها در نقشه ژئورفرنس ژئومورفولوژی ایران با نرم افزارUTM ( ۲۰ کیلومتر × ۲۰) °۲۵ × استقرار یافته و منطقه های تنوع تعیین گردید. سپس براساس تنوع شرایط ژئومورفولوژیکی- اقلیمی،ایستگاه های متنوع برای ارزیابی انتخاب شد. سپس مطالعات میدانی در این ایستگاه ها براساس گرادیان ارتفاعی انجام گردید. در هر ایستگاه،بر اساس نوع رویشگاه و ویژگی های جمعیتی گونه ها سه تا پنج کوادرات استقرار یافت و در هر کوادرات سطح پوشش، تراکم، تنوع و سطح پوشش گونه هدف ارزیابی گردید. در هر کوادرات سه تا پنج فرد از هر گونه نمونه برداری و سپس از هر کوادرات نمونه خاک از سطح تاعمقی که ریشه استقرار دارد جمع آوری شد. به علاوه ویژگی های رویشگاه اعم از فیزیونومی رویشگاه ، تهدیدها و دیگر ویژگی های اکولوژیکی یادداشت گردید. افزون بر این نمونه های سند جمع آوری شده بر اساس روش های استاندارد تثبیت شده و ذخیره سازی شد. شناسایی تاکسون ها بر اساس فلورهای ایران، ایرانیکا و فلور عراق، فلور ترکیه، و شوروی سابق انجام شد. ارزیابی میزان تهدیدپذیری گونه ها بر اساس دستورالعمل منطقه ای فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت، ارزیابی وضعیت حفاظتی رویشگاه ها بر اساس دستورالعمل اتحادیه جهانیحفاظت از طبیعت و رده بندی گونه های نادر نیز بر اساس ترکیبی از روشهای استاندارد انجام گرفت. نتایج و بحث: در این مطالعه الگوهای انتشار تعداد نه گونه با ۱۰۶ جمعیت از این جنس با رویکرد ژئوبوتانیکی انجام شده است. از میان نمونه­ های بررسی ­شده تعداد یک گونه متعلق ­به زیربخش Asterotricha، دو گونه متعلق­ به زیربخش Heterotricha و شش گونه متعلق به زیربخش Haplotricha می­باشد که تنها چهار گونه از کل گونه­ های مطالعه ­شده انحصاری ایران می­ باشند. دامنه پراکنش ارتفاعی گونه­ های مورد مطالعه ۴۵۵ متر تا ۲۹۵۰ متر از سطح دریا می­ باشد که گونه­ ها بیشتر، رویشگاه­ های مرتفع کوهستانی (۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ متر) و کوه­پایه ­ای (۹۰۰ تا ۱۵۰۰ متر) را اشغال کرده ­اند که هم­راستا با نتایج مطالعات قبلی می ­باشد. بیشتر جمعیت­ ها در رویشگاه­ هایی با شیب ملایم تا نیمه­ تند با دامنه جنوبی و اقلیم نیمه مرطوب، مدیترانه ­ای و نیمه خشک پراکنش یافته ­اند. رویشگاه­ هایی با میانگین دمای سالیانه صفر تا ده درجه سانتی­گراد، متوسط بارندگی سالیانه ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلی­متر، عمق خاک کم و ساختارهای زمین­شناسی رسوبی، آذرین، آتشفشانی-رسوبی بیشترین غنای گونه­ ای را به خود اختصاص داده­ اند. گونه­ های این جنس در مختصات جغرافیایی ۳۷ تا  ۳۸ درجه عرض شمالی و ۴۷ تا ۴۸ درجه طول شرقی از بیشترین غنای گونه ­ای برخوردار هستند و غنای کلی گونه ­ها به سمت شمال کاهش نسبی و تدریجی نشان می ­دهد. همچنین گونه ­ی O. sabalanica بیشترین درجه تهدیدپذیری و گونه­ های O. microcarpa و O. elwendica کمترین درجه تهدیدپذیری را به خود اختصاص داده ­اند و گونه ­های O. sabalanica و O. subsericea از نادرترین گونه ­های مورد مطالعه این جنس در منطقه محسوب می ­شوند. نتیجه گیری: گونه های نادر این جنس بیشتر جمعیت های کوچکی داشته و تنها در یک منطقه جغرافیایی و دامنه های ارتفاعی محدودیپراکنش دارند که همین امر سبب آسیب پذیری شدید آنها در برابر خطرهای تهدید کننده می گردد. بنابراین در کنار روش های حفاظتگونه ها در زیستگاه طبیعی، حفاظت گونه محور و تمرکز بر روی روش های حفاظت خارج از زیستگاه نیز توصیه می شود.

Keywords:

Boraginaceae , Onosma , اندمیسم , حفاظت , الگوی پراکنش , آذربایجان