برنامه ریزی ساختاری شبکه های بوم شناختی سامانه کالبدی (مورد مطالعاتی: سیمای سرزمین تهران)

سابقه و هدف: سیمای ­سرزمین شهری دارای پیچیدگی­ های فراوانی است که برنامه­ ریزی در روند حل مشکلات آن­ها نیاز به دانشی جامع دارد. در­این ­راستا، بوم ­شناسی سیمای­ سرزمین به ­دلیل تعامل با دیگر علم­ ها، در برنامه­ ریزی کاربردی سیمای­ سرزمین شهری مورد استفاده قرار می­ گیرد و به برنامه ­ریزان شهری و منطقه ­ای کمک می ­کند که نه ­تنها در حل مشکل­ های شهری گام بردارند، بلکه روش ­های مناسبی در راستای اعتلای سیمای­ سرزمین شهرها تبیین کنند. ساخت سیمای ­سرزمین شهرها دارای ویژگی­ های چهارگانه­ ناهمگنی، شامل: "ساختاری"، "فرآیندی"، "زمانی" و "فضایی"، می ­باشد که همین امر تحقیق در زمینه برنامه ­ریزی سیمای ­سرزمین شهری را نیازمند بررسی­ های عمیق ­تر می ­نماید. شبکه­ های بوم ­شناختی سیمای ­سرزمین شهری، گذرگاه های ماده و انرژی هستند که به ­شکلی پویا در شار(جریان) مواد، انرژی و اطلاعات دخالت دارند. هدف اصلی این پژوهش، کاربرد مبانی بوم ­شناسی سیمای­ سرزمین در روند برنامه­ ریزی ساختاری شبکه ­های بوم ­شناختی سامانه کالبدی شهرها است. همچنین در این بررسی، استفاده از چارچوب مفهومی-تحلیلی در برنامه ­ریزی ساختاری شبکه­ های بوم­ شناختی سامانه کالبدی تهران مد نظر بوده است. مواد و روش ­ها: در این مورد، روش پژوهش به دو بخش عمده تقسیم ­بندی می­ شود: ۱) تدقیق چارچوب مفهومی-تحلیلی پژوهش در تبیین برنامه ­ریزی ساختاری شبکه­ های بوم ­شناختی سامانه کالبدی شهرها؛ ۲) برنامه­ ریزی توسعه سامانه کالبدی سیمای ­سرزمین شهر تهران در هماهنگی با روند­های بوم ­شناختی سرزمین، و مدیریت تغییر مطلوب در الگوی ساختاری شبکه ­های بوم­ شناختی سیستم­ های طبیعی و انسان ساخت سرزمین. در این پژوهش، با استفاده از مدل LCM۱ که مدل­سازی تغییر کاربری زمین­ های شهری در زمان­ های متوالی، از گذشته به حال و آینده را به تصویر می­ کشد، نقشه­ های ساخت سامانه­ ی کالبدی تهران در سه دوره زمانی مختلف با هم مقایسه می­ شود. در این مدل، با کمک سامانه نرم­افزاری GIS۲،پیش ­بینی نقطه­ های حساس ساخت سامانه کالبدی سیمای­ سرزمین تهران در ده سال آینده، با توجه به ­میزان تغییر کاربری زمین­ ها در سامانه ­ی کالبدی شهر در یک ده­ ی گذشته، صورت می­ گیرد. نتایج و بحث: به­ دنبال توسعه غیرزیستی سامانه کالبدی تهران، مراتب نزولی در ساخت ارتباطی-انزوایی شبکه­ های بوم­ شناختی سیمای­ سرزمین شهری به­ دست­ آمده است و آسیب ­رسانی به این شبکه ­ها سبب ایجاد خوره در شبکه زیستی و هدررفت ماده و انرژی در ساخت بوم شناختی-جامعه ­شناختی سیمای­ سرزمین آن­ها شده است. این امر، درنهایت، سبب ساده­ شدگی، تکه-تکه­ شدگی و فقر سامانه سیمای­ سرزمین شهری گردیده است. نتایج بررسی نقشه­ ها در سه زمان متوالی نشان ­دهنده­ ی کاهش سطح پوشش گیاهی و تکه­-تکه ­شدگی لکه­ های سبز سامانه­ ی کالبدی تهران در شمال شرق، شمال، شمال غرب و نیز قسمت ­هایی از جنوب شرقی بوده است. در این راستا، میزان پوشش گیاهی از ۱۷ درصد کنونی به ۱۵ درصد در سال ۱۴۰۶ خواهد رسید و  نیز بخش­ های انسان­ ساخت از ۶۷ درصد کنونی به ۷۱ درصد در ده سال آینده افزایش می­ یابد. در این مورد: ابتدا ایجاد ارتباط تحلیلی بین چارچوب مفهومی پیشنهادی پژوهش از یک سو، و داده ­های به ­دست­ آمده از سامانه کالبدی سیمای­ سرزمین تهران از سوی دیگر، مورد توجه بوده است، و در نهایت، به­ منظور تجزیه و تحلیل روند کنونی توسعه شهری و همچنین پیش ­بینی تاثیر توسعه کالبدی شهر بر شبکه­ های بوم­ شناختی سیمای­ سرزمین از یک سو، و برنامه­ ریزی تغییرپذیری­ ها در الگوهای ساختار سامانه کالبدی تهران از سوی دیگر، مد نظر بوده است.  نتیجه ­گیری: تجزیه ­و تحلیل سامانه کالبدی سیمای ­سرزمین تهران با استفاده از چارچوب مفهومی-تحلیلی پیشنهادی پژوهش در سه سطح تخصصی: "زیست­ شناسی"، "بوم­شناسی" و "بوم­ شناسی سیمای­ سرزمین" - ضمن تبیین فرآیندهای زیستی نهاد "زیستی-فضایی-اجتماعی" سیمای­ سرزمین شهری و با در نظر گرفتن فرآیند برنامه­ ریزی شبکه ­های بوم ­شناختی، بر اساس بیان راهکار­های کاربردی در جهت کاهش روند اختلال­های بوم ­شناختی و اعتلای سیمای­ سرزمین شهر تهران بوده است.

Keywords:

بوم شناسی سیمای سرزمین , چرخه ماده و انرژی , ناهمگنی بوم شناختی , تکه تکه شدگی سیمای سرزمین , مدل LCM , چارچوب مفهومی