ملاحظاتی درباره گزارش اولیا چلبی از ایران

اولیا چلبی (۱۰۲۰ق/۱۶۱۱م- ؟)، سیاح ترک اهل عثمانی، در طول مسافرتی که بیش از چهل سال به طول انجامیده، سرزمین های قلمرو دولت عثمانی و ممالک مجاور را سیاحت نموده و مشاهدات خود را در سیاحتنامه بزرگی ثبت و ضبط کرده است. اولیا چلبی در طول عمر خود سه سفر به ایران عصر صفوی داشته: اولی در۱۰۵۶ق/ ۱۶۴۶م به آذربایجان و قفقاز، سفر دوم در ۱۰۵۷ق/۱۶۴۷م، که بسیار کوتاه بوده، و سفر سوم در ۱۰۶۵ق/ ۱۶۵۵ م، به آذربایجان و مناطق غربی و مرکزی ایران. تمامی این سفرها به عنوان ماموریتی رسمی و با هدف انجام وظایف محوله حکومتی انجام یافته است. مناسبات ایران و عثمانی در اثنای مسافرت های اولیا چلبی به ایران تحت تاثیر معاهده ذهاب (۱۰۴۸ق/ ۱۶۳۹م) در حالتی دوستانه و نه خصمانه قرار داشت. در این سال ها، هیات های سیاسی متعددی از سوی دولتین ایران و عثمانی به ممالک هم فرستاده می شد تا مناقشات و سوء تفاهمات مرزی را حل و فصل نموده، مانع از گسترش اختلافات و اخلال در مفاد عهدنامه مزبور گردند. اولیا چلبی به عنوان کارگزاری رسمی، در چند نوبت سفر به ایران، در کنار وظایف سفارتی خود، اقدام به یادداشت هایی از مشاهدات و شنیده های خود از مکان ها و اشخاصی کرده که در طی سفر با آنها روبرو شده است. مطالعه این یادداشت ها می تواند ما را در درک بهتر فضای فرهنگی و سیاسی حاکم بر دو جامعه ایران و عثمانی یاری کند. نظرات اولیا چلبی را می توان الگویی برای فهم دیدگاه عثمانی ها از جامعه و سیاست ایران اواخر صفوی، مصادف با عصر شاه صفی و شاه عباس دوم، تلقی کرد. گزارش های این سیاح در ایران، در کنار اطلاعات فراوانی که از اوضاع سیاسی و اداری صفوی ارائه می کند، برای بازیابی و بازسازی جغرافیای تاریخی و فرهنگی ایران عصر مزبور بسیار سودمند خواهد بود. این مقاله در نظر دارد نقشه حرکت اولیا چلبی در ایران را با توجه به ویژگی های مسیرها و شهرهای طی شده بازسازی کند و سپس به تحلیل دیدگاه های او در چارچوب مناسبات صفوی عثمانی  بپردازد.

Keywords:

سفرنامه نویسی , جغرافیای فرهنگی , مناسبات سیاسی , صفویه , امپراتوری عثمانی , سفرنامه اولیا چلبی