تاملی بر روش های برنامه ریزی، برنامه ریزی جامع در برابر برنامه ریزی هسته های کلیدی خط دهنده

ایران در زمره اولین کشورهای درحال توسعه جهان است که به تدوین و اجرای برنامه ریزی توسعه روی آورده است ولی با وجود تهیه ۱۱ برنامه عمرانی و توسعه و بیش از ۷۰ سال سابقه برنامه ریزی توسعه، هنوز به اهداف برنامه ای موردنظر خود دست نیافته است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان که با فاصله زمانی دیرتر از ایران به برنامه ریزی اقدام کرده اند، توانستند به بسیاری از اهداف خود جامه عمل بپوشانند. مطالعات مختلفی درباره دلایل عدم توفیق نظام برنامه ریزی کشور در دستیابی به اهداف خود صورت پذیرفته است. یکی از مهم ترین آسیب های شناسایی شده در این خصوص شیوه ای خاص از برنامه ریزی در ایران بوده است که می توان از آن تحت عنوان برنامه ریزی جامع برای توسعه یاد کرد (عظیمی،۱۳۹۳ و ۱۳۹۶؛ تهرانی، ۱۳۹۳؛ بیگدلی، ۱۳۹۳). در کشور ما، از زمان تدوین برنامه عمرانی پنجم (۱۳۵۲-۱۳۵۶) که روش برنامه ریزی جامع در پیش گرفته شد تاکنون، نگرش حاکم بر روش برنامه ریزی برای توسعه، چنین بوده است. هرچند روش برنامه ریزی جامع به مثابه نوعی نگاه به امر برنامه ریزی در کلی ترین شکل خود، ممکن است در سطوح و با اهداف مختلف نظیر حل و فصل امور جاری و روزمره دستگاه های اجرایی به کار گرفته شود و چه بسا توفیقاتی کسب کند، اما آنچه مراد این گزارش است، روش برنامه ریزی جامعی است که در سطح توسعه و با اهداف توسعه ای پیاده می شود. در چنین سطح و اهدافی، برنامه ریزی جامع دچار آسیب هایی است که به عدم توفیق برنامه های توسعه در کشور انجامیده است. از جمله این آسیب ها می توان به عدم اولویت گذاری صحیح در اهداف برنامه، بلندپروازانه بودن اهداف برنامه، نیاز به اطلاعات کامل و به هنگام، نیاز به منابع مالی و اقتصادی فراوان، دشواری به مشارکت طلبیدن ذی نفعان و عدم حصول اجماع در برنامه ریزی، نبود ضمانت اجرا و کاهش مسئولیت پذیری مجریان برنامه و در نهایت کاهش کارایی دولت اشاره کرد. وجود این مسائل جملگی گویای ضرورت تغییر روش از برنامه ریزی جامع به سوی استفاده از سایر روش های برنامه ریزی بدیل است. یکی از مهم ترین و موفق ترین روش ها، روش برنامه ریزی هسته ای یا هسته های کلیدی خط دهنده برای توسعه است که در بسیاری از کشورهای دنیا (البته تحت عناوین و به شکل های مختلف مانند استراتژی های بخشی توسعه و غیره) تدوین و اجرا می شود. در این شیوه برنامه ریزی، گلوگاه های اساسی کشور شناسایی شده و سعی می شود با محوریت برنامه های اجرایی، موانع توسعه حذف و یک قطب توسعه ایجاد شود. از جمله ویژگی های برنامه ریزی هسته ای می توان به کارآمدی، قابلیت اجرای زیاد و تحقق اهداف توسعه ای اشاره کرد. با توجه به در پیش بودن فرایند تدوین برنامه توسعه هفتم، پیشنهاد این گزارش، توجه به محدودیت های روش برنامه ریزی جامع در فرایند تدوین برنامه های توسعه و در دستور کار قرار گرفتن برنامه ریزی هسته ای و شناسایی هسته های کلیدی خط دهنده کشور به منظور دستیابی حداکثری به اهداف مشخص برنامه است.