مروری بر تاریخچه تدوین توافقنامه‌های رودخانه مرزی هیرمند بین ایران و افغانستان

هیرمند واژه‌ای کهن و فارسی است، مرکب از دو پیکره ای «هیر» به معنای «آب» و «مند» به معنای دارنده که بدین ترتیب هیرمند به معنای «دارنده آب» است. نام این رود به ریخت‌های هیرمند، هلمند، هندمند، هیلمن و هیرمن نیز در متون گوناگون تاریخی و گیتاشناسی آمده ‌است. همچنین نام این رود در اوستا به شکل هئتومنت Haetumant ذکر و به معنای عام، سرزمینی که زود سیراب می‌شود را نیز دارد. از سوی دیگر رومیان و یونانیها این رود را Etymandros یا Erymanthus می‌خواندند.این رودخانه با حوزه آبریزی به وسعت 350 هزار کیلومتر مربع، بزرگترین رود فلات ایران و کشور افغانستان است. این رود با طول قریب به 1100 کیلومتر طولانی‌ترین رود در جنوب آسیا بین سند و دجله و فرات محسوب می‌شود و از ارتفاعات کوه‌های بابایغما در شمال غرب کابل در منطقه هزاره‌جات سرچشمه می گیرد که در مناطق مرکزی افغانستان قرار دارد و از ولایات قندهار، هلمند و نیمروز می‌گذرد و به مرز مشترک ایران و افغانستان می‌رسد، و بالاخره وارد تالاب بین المللی هامون و دریاچه های آن می‌گردد.پس از جدایی افغانستان از ایران در سال 1857 میلادی، تلاش زیادی برای تعیین خط مرزی بین دو کشور صورت گرفت، اما مهمتر از حکمیت برای تعیین خط مرزی، نحوه استفاده از منابع آب مشترک دو کشور بویژه در دشت سیستان و رودخانه مرزی هیرمند می‌باشد. به همین دلیل از بدو جدایی دو کشور،‌ در همه حکمیت های خط مرز، به‌گونه‌ای حکمیت در مورد آب و حقآبه دو کشور از رودخانه هیرمند نیز مورد بررسی و اعلام نظر قرار گرفته استاز جمله حکمیت‌های مذکور می‌توان به حکمیت گلداسمیت (1872)، مک ماهون (1905) و نیز کمیسیون دلتا (1951) اشاره نمود. همچنین توافقاتی بین دو کشور برای استفاده از آب رودخانه هیرمند صورت گرفت (مانند توافقنامه 1316) که با وجود امضاء از جانب مقامات دو کشور، بنا بدلایلی عملیاتی نگردید. سرانجام در سال 1351 معاهده نحوه استفاده از آب رودخانه مرزی هیرمند بین دو کشور امضا و مبادله گردید که در حال حاضر نیز مورد استناد و پذیرش هر دو کشور قرار دارد. همچنین در دهه اخیر دو کشور با معرفی کمیساران آب هیرمند، معاهده مزبور را اجرایی نموده‌اند.در این نوشتار ضمن بررسی اجمالی تاریخی تدوین توافقات مذکور، به وضعیت کنونی و نتایج حاصله پرداخته و دستاوردها، مشکلات و نیازهای آینده برای اجرای کامل معاهده 1351 رودخانه هیرمند بین دو کشور ارائه شده است