خوانش سروده «عذاب حلاج» عبدالوهاب بیاتی در پرتو نظریه ساختارگرایی تکوینی گلدمن

لوسین­ گلدمن در نظریه ساخت­گرایی تکوینی خود ارتباط معنادار ساختار جامعه و ساختار اثر ادبی را بررسی ­می­کند. به­گمان گلدمن، هنرمند با آگاهی ممکن خود که بیشینه آگاهی و آرمان وی است، در برابر ایدئولوژی و  آگاهی کاذبی که قدرت مسلط بر جامعه آن را نمایندگی­می­کند، وضعیت بغرنجی پیدا­ می­کند و در ساختار جامعه تحولی مساله­دار بر وی عارض ­می­شود. آگاهی ممکن هنرمند می­تواند فرافردی و متعلق به طبقه­ای باشد که هنرمند نماینده آن است. این ساختار اجتماعی با وحدت ارگانیک برقرار­شده در میان اجزای اثر ادبی نمود ­می­یابد و منتقد می­کوشد این وحدت را در ساختار اثر ادبی اعمال نماید و آن گاه آن را در­پیوند با ساختار فراگیر اجتماعی که اثر ادبی محصول آن است، تحلیل­کند تا مشخص شود چگونه جهان­بینی گروه­های اجتماعی به عناصر سازنده جهان ادبی در یک اثر تبدیل می­شود. پس از مطالعه شعر «عذاب حلاج» بر اساس نظریه ساخت­گرایی تکوینی گلدمن و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص­شد ساختار اجتماعی روزگار بیاتی با ساختار سروده پیوند معناداری دارد. بیاتی در بافت تاریخی عراق نماینده جهان­بینی کمونیسم است که آگاهی ممکن طبقه وی به­شمار می رود و این آگاهی ممکن در برابر ایدئولوژی استبدادی و آگاهی کاذب حکومت نوری السعید قرار می گیرد و شاعر را شخصیتی مساله­ دار می­کند. این ساختار تاریخی به اجزای شعر نیز منتقل می گردد؛ لذا حلاج به قهرمانی مساله­دار تبدیل می شود که علیه امیر مستبد و خشک­اندیش روزگار برمی­آشوبد و با ایدئولوژی کاذب و مطلق­گرای حاکم جدال­می­کند. دلقک نیز در ساختار شعر، شخصیتی نمادین است که با فاجعه مرگ معشوق خود (نماد مرگ آگاهی آرمانی) رو­به­رو می­شود. بنابراین شاعر و طبقه اجتماعی وی در نقش فاعلی فردی و فرا­فردی در تکوین ساختار شعر بیاتی به­گونه­ای معنا­­دار نقش آفرین ­بوده­اند.

Keywords:

جامعه شناسی , ساخت گرایی تکوینی , لوسین گلدمن , عذاب حلاج , عبدالوهاب بیاتی