اولویت بندی سیل خیزی زیرحوزه های آبخیز دهبار در استان خراسان رضوی با استفاده از مدل TOPSIS، آنالیز مورفومتریک و تجزیه و تحلیل منطقه ای سیلاب

مقدمه و هدف: سیلاب یکی از مخاطرات طبیعی دنیا است که منشا هیدروکلیماتولوژی داشته و به­ صورت آنی و در اثر عوامل مختلف به وقوع می پیوندد. این پدیده در مقایسه با مخاطرات طبیعی دیگر، با فراوانی زیاد و در گستره وسیع اتفاق می­ افتد. بررسی پارامترهای موثر در بروز سیل در زیرحوضه­ ها از طریق روش­هایی نظیر سیستم تصمیم­ گیری چندمعیاره و آنالیز مورفومتریک می­ تواند در تعیین نقش هریک از زیرحوضه­ ها در بروز سیلاب راه گشا باشد. مواد و روش ها: در این پژوهش حوضه دهبار در استان خراسان رضوی به ۱۰ زیرحوضه تقسیم گردید. ۱۳ شاخص و معیار شامل مساحت، ضریب گراولیوس، تراکم زهکشی، ضریب گردی، ضریب فرم، شماره منحنی، نسبت انشعاب، طول آبراهه اصلی، شیب متوسط، ارتفاع متوسط، زمان تمرکز، بارندگی و ضریب رواناب انتخاب، و مقدار هر کدام برای هر زیرحوضه محاسبه گردید. وزن­دهی این پارامترها با تکنیک فرآیند تحلیل سلسله­ مراتبی انجام گردید. و پس از وزن­ دهی به معیارها و تهیه ماتریس تصمیم­ گیری جهت اولویت­ بندی از مدل­ TOPSIS، روش­ آنالیز مورفومتریک و تجزیه و تحلیل منطقه ­ای استفاده و در نهایت یافته ­های این سه روش با استفاده از روش میانگین رتبه ­ها ادغام گردید. یافته ها: یافته­ های مقایسات زوجی بین معیارها با استفاده از روش AHP بر روی معیارها نشان داد که معیار ضریب رواناب با وزن ۰/۲۱۹ بالاترین وزن و اهمیت را در بین معیارها دارد. پس از این معیار، شاخص­های بارندگی، زمان تمرکز و شماره منحنی به ترتیب با وزن نسبی ۰/۱۴۸، ۰/۱۱۶ و ۰/۱۰۹ در رتبه ­های بعدی قرار دارند. نتایج روش TOPSIS نشان داد که زیرحوضه شماره (۱) دارای بالاترین پتانسیل سیل­ خیزی بوده، و زیرحوضه شماره (۳) و (۲) به ترتیب رتبه دوم و سوم را از نظر سیل­ خیزی دارند، همچنین زیرحوضه شماره (۷) دارای کمترین پتانسیل سیل­ خیزی می­ باشد. نتایج آنالیز مورفومتری نیز نشان داد که زیر­حوضه­ های ۳، ۱، و ۸ دارای بالاترین پتانسیل سیل­ خیزی می ­باشد، همچنین زیرحوضه­ های  ۷ و ۱۰ در اولویت انتهایی قرار دارند. نتایج روش تجزیه و تحلیل سلاب منطقه ­ای نیز نشان داد که  زیرحوضه­ های ۱، ۳، ۸ و ۲ به ترتیب دارای دبی اوج سیلاب بالاتری هستند و زیرحوضه­ های ۵، ۱۰ ، ۴و ۹ دارای دبی اوج سیلاب کمتری هستند. نتیجه گیری: یافته ها نشان داد که زیرحوضه­ های ۱،۳ و۲ در اولویت اول قرار دارند، و  از این رو از لحاظ ضرورت انجام اقدامات آبخیزداری در الویت هستند. یافته­ های پژوهش مبین این است که اولویت ­بندی زیرحوضه­ ها با استفاده از پارامترهای مورفومتری و هیدرولوژیکی به منظور شناسایی حوضه ­های حساس به سیلاب به ویژه در حوضه­ های فاقد آمار، روشی دقیق و کاربردی است.

Keywords:

Dehbar watershed , Flooding , Morphometric Analysis , Prioritization of Sub-basins , TOPSIS Model , Regional Flood Analysis , اولویت بندی زیرحوضه ها , آنالیز مورفومتریک , تحلیل منطقه ای سیلاب , حوضه دهبار , سیل خیزی , مدل TOPSIS