تحلیل زمینه های ایجاد هنجارگریزی در استعاره های عرفانی

اهل معرفت و سلوک، برای بیان تجربه ها و تعالیم عرفانی خود، قالب بیانی به نام «زبان عرفانی» برگزیدند؛ این زبان برای تبیین و انتقال تعالیم و مواجید عرفانی به کار گرفته شد و به دسته های گوناگون تقسیم بندی شده است که یکی از مشهورترین آن ها، تقسیم آن به زبان عبارت و زبان اشارت است. زبان عبارت برای بیان تعالیم عرفانی و زبان اشارت بیان کننده تجربه های عرفانی بوده است. رکن اساسی در زبان عبارت، اصطلاحات عرفانی است و در زبان اشارت، رمز، نماد، استعاره و ... . استعاره یکی از عناصر مهم در زبان اشارت است و نقش مهمی در بیان عمیق ترین و پیچیده ترین دریافت های عرفانی در قالب زبان اشارت برعهده دارد. استعاره در زبان اشارت، شاخه های مختلفی پیدا می کند که یکی از مهم ترین و اثرگذارترین آن ها استعاره های هنجارگریز است. در میان استعاره های هنجارگریز، واژگانی که در میان مردم جایگاه مطلوبی دارند مانند مسجد، مدرسه و ...  گاه در مفهوم منفی به کار می روند و واژگانی مانند شراب، ساقی، معشوق و.... که نزد اهل شریعت و عامه مردم، مفهوم منفی و ناپسند دارند، در اشعار عرفانی با کاربرد معنایی مطلوب و مثبت به کار می روند. این نوع استفاده از واژگان به دلیل مخالفت با عرف مردم در هر روزگار، با واکنش های مختلفی روبرو شده است و گاه بدین سبب عده ای با اهل معرفت به مخالفت برخاسته اند. این پژوهش با مطالعه بر متون مهم عرفانی که در آن ها استعاره های هنجارگریز به کار رفته و با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه ای ریشه ها و عوامل شکل گیری استعاره های هنجارگریز را در زبان شارت بررسی می کند و می کوشد از این طریق، زمینه دریافت درست مفاهیم متون عرفانی را فراهم سازد. از مهم ترین یافته های این پژوهش آن است که گسترش تفکر ملامتیه و نفوذ آن در ساحت شعر عرفانی فارسی، رواج شعرهای وصف معشوق در مجالس سماع و ترجیح معنای نسبی کلمات بر معنای اصلی از مهم ترین عوامل و ریشه های شکل گیری استعاره های هنجارگریز در شعر عرفانی فارسی است.

Keywords:

عرفان , زبان اشارت , استعاره , هنجارگریزی , ملامتیه