ساخت نحوی حاصل از فرآیند «مبتداسازی واژه بست مضاعف (ضمیرگذار)» از منظر بلاغت در متون ادب فارسی

در زبان فارسی ساخت نحوی منحصربه فردی وجود دارد که در آن، گزاره جمله در آن واحد که خود یک جمله کامل است، همراه با نهاد، یک جمله دیگر را تشکیل می­دهند. عبدالرسول خیامپور، از دستورنویسان سنتی، از چنین ساختی با عنوان «جمله بزرگ و کوچک» نام برده است. زبان­شناسان نیز چنین ساختی را حاصل فرآیند «مبتداسازی» می­دانند که در آن، نهاد (جزء آغازین جمله) در اصل عنصری در درون جمله بوده که طی فرآیند مبتداسازی از جایگاه واقعی خود به ابتدای جمله انتقال یافته و در جای آن عنصر، ضمیری هم­مرجع قرار گرفته است؛ البته مبتداسازی به عنوان فرآیندی در حرکت اجزای کلام به ابتدای جمله، حوزه ساختاری گسترده ای دارد و در این جستار، تنها گونه خاصی از آن با عنوان مبتداسازی ضمیرگذار مد نظر است که باعث ظهور واژه بست مضاعف در جمله می شود و ساختار نحوی متمایزی تولید می کند. زبان شناسان و دستورنویسان با رویکرد دستوری به مطالعه این ساخت نحوی پرداخته­اند و سعی آنان بر این بوده است که چگونگی این ساخت نحوی را توصیف و تبیین کنند و برای اجزا و سازه­های آن نام و عنوان مناسبی تعیین کنند. در این جستار، ساخت نحوی مورد نظر از منظر بلاغت بررسی می شود تا هدف از شکل گیری و کاربرد بلاغی آن نمایان شود. برآیند پژوهش نشان می دهد که در اصل عامل شکل­گیری این ساخت نحوی، رعایت اغراض بلاغی ای همچون «محوریت موضوع»، «رعایت اصل سخن» و «تاکید و تشخص» بوده است.

Keywords:

بلاغت , ساخت نحوی , مبتداسازی , جمله بزرگ و کوچک , محوریت موضوع