بررسی و تحلیل زیبایی شناسی هنجارگریزی و ترک ادب شرعی در تلمیحات دیوان خاقانی

تلمیح نشان­ دهنده پشتوانه فرهنگی شاعر و روشی برای ارائه تصویر شاعرانه و تفسیر معانی است. هرچند از این صنعت بدیعی در سنت شعر فارسی با عنوان «سرقت ادبی» و امثال آن نام برده شده است، لیکن در نگاه ناقدان عصر حاضر به ­عنوان ابزاری بینامتنی تلقی می ­شود. تلمیح ارجاع مخاطب به بیرون از متن اصلی و بازگشت دوباره است به متن؛ هراندازه این فرآیند پیچیده و نیازمند مطالعه باشد، تفسیر متن و تولید معنا نیز دشوار خواهد بود. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده ­است، بخش مهمی از تلمیحات خاقانی که نوعی هنجارگریزی و ترک ادب شرعی در آن­ها وجود دارد، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می ­دهد که خاقانی در همه انواع تلمیحات از جمله اسطوره ­ها، قصص پیامبران، باورهای عامیانه و تلمیحات مذهبی و دینی (اسلامی و مسیحی و ...) دخل و تصرفی هنرمندانه ایجاد کرده است تا جایی که تلمیحات او مطابق با واقعیات تاریخی و اسطوره ­ای نبوده است. این تلمیحات به­ صورت کاملا آگاهانه بوده و دلیل ب ی­اطلاعی شاعر نیست. تنها یک یا چند مورد معدود از تلمیحات نادر در اشعار او وجود دارد که احتمالا به دلیل تخلیط حوادث در ذهن خاقانی بوده است. موضوع دیگری که در تلمیحات خاقانی بررسی شده ­است «ترک ادب شرعی» است. خاقانی به دلیل اغراق در توصیفات مربوط به ممدوحان آ­ن­ها را گاه در جایگاه خداوندی می ­بیند و بارگاه آن­ها را در مقابل کعبه قرار می­ دهد. در مواردی نیز جایگاه آن­ها را همسان و هم­تراز ائمه و پیامبران معرفی می­ کند.

Keywords:

تلمیح , دیوان خاقانی , هنجارگریزی , ترک ادب شرعی , زیبایی شناسی