سه گانه اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست نویس نویافته الکشف)

اسلام، ایمان و احسان، سه گانه اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رویت دلالت دارد. بنابراین مومنان مسلمان اند، و اهل احسان مسلمان و مومن اند. اگرچه برخی از صوفیه اسلام و ایمان و گاه احسان را تفسیر و تاویل کرده اند، خواجه یوسف همدانی (۴۴۰- ۵۳۵ ق) نگاه ویژه ای به این مقولات دارد و نخستین کسی است که به طور گسترده این سه گانه را در دو اثر خود آورده است؛ نخست در کتاب رتبهالحیات و سپس در کتاب الکشف عن منازل السائرین الی الله. الکشف (به شماره ۴۳۸، کتابخانه نافذپاشا) مفصل ترین اثر خواجه یوسف است که تاکنون منتشر نشده است. براساس دست نویسی نویافته از این اثر کوشیده شد تا دیدگاه های وی استخراج و بررسی گردد. در این جستار نشان داده می شود که خواجه یوسف به این سه گانه چه نگاه ویژه ای داشته و مراتب سیر صعودی انسان را در این مراحل به گونه ای تبیین کرده که پیش از وی مطرح نبوده است. از این منظر انسان از مرتبه اسلام به ایمان و سپس به احسان سیر می کند و درنهایت، به رویت می رسد که خواجه آن را حریت و آزادی می خواند.

Keywords:

خواجه یوسف همدانی , الکشف عن منازل السائرین , رتبهالحیات , حدیث جبرئیل , سه گانه اسلام , ایمان و احسان