تاملی بر مفهوم عقل در تمدن اسلامی با تاکید بر دیدگاه محمد بن زکریای رازی (۳۱۳-۲۵۱ ه.ق)

عقل و خرد به عنوان بزرگ ترین موهبت الهی، به صورت کلی بر همه­ی فعالیت های حیاتی انسان چون فهمیدن، دانستن و همچنین داوری های اخلاقی نظارت دارد. همچنین از جمله عواملی است که نه تنها انسان را قادر به ایجاد ساختارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عقلانی می کند، بلکه به کمک آن می توان با ایجاد قوانین کارآمد، نظم و عدالت اجتماعی را برقرار کرد. کثرت تاکیدات اسلام بر مقوله عقل در قالب آیات، روایات و نیز سیره عملی پیشوایان دین پرده از اهمیت عقل و نیز تفکر و عمل عقلانی در اسلام بر می­دارد. نظر به این مهم، متفکران متعدد مسلمان از زوایای مختلف به مقوله عقل پرداختند که از جمله آنها محمد بن زکریای رازی دانشمند برجسته سده سوم و اوایل چهارم هجری است. تامل در بحث عقل از منظر زکریای رازی پرسش های بنیادینی را فرا روی پژوهشگر قرار می دهد از جمله با عنایت به جایگاه عقلانیت در اسلام، راهکار رازی برای فایده­مندی و تحقق عملی آن در پیشیرد تمدن اسلامی چیست؟ رویکرد رازی به انواع صورتبندی های عقل و در نهایت کارکرد و جایگاه آنها در شناخت و معرفت چیست؟ این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی موضوع پرداخته و یافته های آن حاکی از کوشش زکریا رازی برای اشاعه و کاربست صورت بندی­های عقل استدلالی، عقلانیت انتقادی و عقل خود بنیاد در تمدن اسلامی بود. مبارزه با جریان های عقل ستیزی که در مواردی تحت عنوان زهد و کناره­گیری یا بی­توجهی به دنیا از عقلانیت اسلام فاصله گرفته بودند، از دیگر اقدامات بسیار مهم او به حساب می آید.

Keywords:

اسلام , عقل , تمدن اسلامی , زکریای رازی , خردستیزی