کلاه قزلباشی، شاخصی پنهان در هنر نظامی محور صفویه

معمولا تصور می­شود که نگارگری هنری است صرفا درباری و جدا از حیات اجتماعی. همچنین این گزاره زیاد به گوش می­رسد که نگارگران اسیر عالم خیال و حتی تخیل و توهم خود بوده و هستند و اصولا کاری با جهان واقع ندارند و در پی خلق جهان مثالی- در معنای افلاطونی و اشراقی- خویش­اند. اما شواهد و قرائنی وجود دارد که احکام فوق را به چالش کشیده و حتی آن­ها را ابطال می­نماید. مقاله حاضر در صدد است با واکاوی یک عنصر ویژه تصویری در نگاره­های نیمه اول عصر صفوی که کلاه قزلباشی نام دارد اثبات کند نقش مذکور نماد نظامی­ محورانه خاص صفویه بوده و ظهور و بروز آن با تحولات اجتماعی و ساختاری نیروی نظامی این دوره ارتباط مستقیم دارد. اهمیت پژوهش پیش رو در این است که می­توان از طریق واکاوی آثار هنری، مسیری به میان تفکرات اجتماعی مرسوم دوره­ای خاص- که اغلب منابع مکتوب مربوط به آن زمان، درباره آن تفکرات خاموشی اختیار کرده ­اند- گشود و به نتایجی جدید دست یافت. هدف مقاله نیز پرتو افکندن بر اندیشه پنهانی است که در نگاره ­های نسخ مصور نیمه اول عصر صفوی مستتر بوده و به زعم نگارنده می­توان از آن به نوعی هنر نظامی­ محور یا میلیت اریستی تعبیر کرد. حوزه موضوعی نوشتار حاضر نیز جامعه­ شناسی هنر بوده و به این موضوع اصلی می­ پردازد که چگونه تمایلات نظامی ­محورانه در هنر نگارگری صفوی نمود یافته است. این مقاله با روش کتابخانه­ ای و شیوه توصیفی- تحلیلی تالیف شده و کوشیده مستندات تاریخی را با نحوه نمودیافتن نقش کلاه قزلباشی در نگاره­های نیمه اول دوره صفوی (نگاره­هایی از شاهنامه شاه تهماسبی، خمسه نظامی ۹۵۴ ه.ق، شاهنامه ۹۸۴ ه.ق و شاهنامه رشیدا) تطبیق داده و نشان دهد توجه نگارگران در میزان استفاده از این نقش، کاملا معطوف به شرایط واقعی و حیات اجتماعی و نظامی دوره خود بوده است.

کلاه قزلباشی، شاخصی پنهان در هنر نظامی محور صفویه Keywords:

نگارگری , «هنر نظامی محور» , «صفوی» , «کلاه قزلباشی