عرفان و خرد شرقی در اندیشه و آثار حکیم اقبال لاهوری

علامه اقبال لاهوری، با تکیه بر نظام فکری خویش ( حکمت خودی)، بر خرد شرقی مشرق زمینیان و مسلمانان پای فشرده، خرد غربی و فلسفه های مادی گرا، انسان مدار و پوچ انگارانه آنان را به چالش می کشد. حکمت او آمیزه ای از برهان، عرفان، قرآن، حدیث، عشق، درد، فطرت، خودآگاهی، بیداری و شور و حماسه است که نظر و عمل تعالی بخش را در بر می گیرد. اقبال عقلانیت حاکم بر دنیای غرب را در فن و خبر خلاصه کرده و آن را خالی از نگاه (نگه) و نظر و شهود می داند. وی دستاورد فرهنگ و تمدن مغرب زمین را عمران و آبادی خرد ابزاری و ویرانی دل می بیند. او در منظومه «پس چه باید کرد ای اقوام شرق؟» چنین می گوید: دانش افرنگیان غارتگری دیرها خیبر شد از بی حیدری آه از افرنگ و از آیین او آه از اندیشه لادین او روح شرق اندر تنش باید دمید تا بگردد قفل معنی را کلید (اقبال، ۱۳۴۳: ۴۱۰) حکمت غربی، سرانجام از تجاوز و سیطره بر سرزمین های جهان سوم سر بر آورده و خرد غیررحمانی اش با رنگ و نیرنگ و نقشه های سلطه گرانه و فزون خواهانه توام است. لازمه چنین فرایندی، مسخ فرهنگ های اصیل ملل محروم و نیز قربانی ساختن معارف و معنویات شرقی و باورهای دینی و کرامت انسانی آنان است. از این رو مردم مسلمان و شرقی را به اندیشه خودی، قوت، همگرایی و خیزش دردمندانه و غیرتمندانه فرا می خواند؛ اندیشه ای که عین صلاح و فلاح و حق است: پس چه باید کرد ای اقوام شرق باز روشن می شود ایام شرق ای اسیر رنگ پاک از رنگ شو مومن خود کافر افرنگ شود.