مطالعه ی روند شکلگیری و گسترش کاربرد خط دیوانی در سرزمین های اسلامی

خط دیوانی از اقلام پرکاربرد خوشنویسی اسلامی است که سیر تحول آن را دست کم از سده ی نهم/پانزدهم تا دوره ی معاصر می توان ردیابی کرد. بنا بر گفته ها، خط تعلیق ایرانی در سده ی نهم هجری به واسطه ی کاتبان ایرانی به استانبول راه یافت و به خط رسمی اسناد و مکاتبات دیوانی دربار عثمانی تبدیل شد. گسترش کاربرد این خط در عثمانی به ایجاد تغییرات و اصلاحاتی در قواعد آن انجامید، تا آنجا که خطی مستقل با قواعدی مشخص از آن مشتق شد و بر اثر کثرت کاربرد در امور دیوان همایونی ، «خط دیوانی» نام گرفت. این خط تا پایان حکومت عثمانی در سده ی سیزدهم/نوزدهم، افزون بر اسناد رسمی دربار، در طراحی ترکی ببندی های مستقل و متنوع خوشنویسی به کار رفت و قلم هایی چون دیوانی جلی و دیوانی قیرماسی از آن استخراج شد؛ اما پس از رواج خط لاتین در ترکیه از رونق افتاد. از آن پس خط دیوانی در کشورهای عربی، به ویژه مصر، گسترش یافت و با اصلاحات خطاط مصری، مصطفی بیک غزلان، شیوه ای به نام غزلانی بر اساس آن پدید آمد. با وجود کاربرد گسترده و فراوانی و تنوع نمونه های به جامانده، تاکنون پژوهشی مستقل دربا ره ی خط دیوانی به انجام نرسیده و فقط در بخش هایی کوتاه از برخی کتاب های تاریخ خوشنویسی، به ویژه آثار پژوهشگران ترک، معرفی شده است. در این نوشتار برای پاسخگویی به این پرسش که پیشینه ی خط دیوانی چیست و این خط ریشه در کدامیک از اقلام اسلامی دارد، تلاش می شود با ت کیه بر منابع ترکی، عربی و فارسی و نیز تحلیل نمونه خط های موجود، ضمن مطالعه ی روند شکل گیری و تحولات خط دیوانی و معرفی هنرمندان شاخص آن، ویژگی ها و قواعد ساختاری و تناسبات حروف و ترکیب های این خط و شیوه ها و انواع مختلف کتابت آن، چه در اسناد دیوانی و چه در ترکیب های مستقل، مطالعه و بررسی شود.

Keywords:

خط دیوانی , دیوانی جلی , عثمانی , مصر , دیوانی قیرماسی