جایگاه خمسه ‎نگاری در فرآیند سه گانه الگوسازی نقاشی ایرانی برپایه مفهوم ادراک بالمعرفه

برپایه مبحث ادراک ‎بالمعرفه در نورشناسی اسلامی یا المناظر(به‎ویژه آرای ابن‎هیثم)، نشانه‎ها(الامارات) در فرآیند ادراک تصویرهای دیده‎شده (مبصرات)، جایگاهی بنیادین دارد. در نقد جدید نیز نشانه‎های مشترک میان هنرمند و مخاطب، عامل اصلی فهم‎پذیری اثر هنری برای بیننده است. نشانه‎ها در نقاشی ایرانی، همان الگوهای بصری است؛ الگوهایی که برخی هنرپژوهان غربی، آن را فهرست واحدی از فرم‎های تکرارپذیر دیده‎اند. خوانش و دریافت(فهم‎پذیری) نگاره‎های ایرانی از چشم‎انداز المناظر مبتنی‎بر فرآیند سه‎گانه ساخت/گزینش، تثبیت و انتقال الگوهای بصری است؛ فرآیندی که ازیک‎سو، پرداخت اثر در چارچوب بایسته‎های نگارگری را تضمین می‎کرد و از دیگرسوی، فهم‎پذیری اثر را برای مخاطب هم‎روزگارش درپی داشت. نوشتار پیش‎رو می‎کوشد با نگاه بر شماری از خمسه‎های مصور که بی‎تردید در کنار شاهنامه فردوسی، پرتکرارترین نسخه مصور فارسی است، فرآیند سه‎گانه ساخت/گزینش، تثبیت و انتقال الگوها را در نقاشی ایرانی بررسی کند. در این راه، به‎گونه‎ای موردی، الگوی شگفتی یا حیرت را برپایه بازنمایی فراز داستانی دیدن خسرو، شیرین را در چشمه‎سار (نامدار به: آب‎تنی شیرین) می‎کاود. پژوهش، به‎شیوه تحلیلی‎‎تطبیقی و برپایه نگاره‎های ۲۵ نسخه خمسه از ادوار گوناگون تاریخ نقاشی ایرانی، فرآیند سه‎گانه یادشده را چنین بازمی‎نماید: هنرمندان در نخستین نسخه‎ها، الگوی مورد نیاز خود را برمی‎ساختند(مرحله ساخت/گزینش)؛ سپس، با تکرار آن الگو در دیگر نگاره‎های همان نسخه، همبسته الگو‎‎مفهوم را در ممیزه بیننده، پررنگ و برجسته می‎نمودند(مرحله تثبیت) و سرانجام، با اجرای آن الگو در دیگر نسخه‎های مصور هم‎روزگار یا پسین، همبسته الگو‎‎مفهوم را در نسل‎های گوناگون مخاطبان خود پیش می‎بردند(مرحله انتقال). داده‎های این پژوهش، برآمده از بازبینی نسخه‎های مصور برخط(کتابخانه‎ای) در مجموعه‎های گوناگون است و تحلیل داده‎ها، شیوه‎ای کیفی دارد. ۲۲ نگاره دیدن خسرو... و برخی نمونه‎های دیگر چنان برگزیده شد (نمونه‎گیری انتخابی) که دربردارنده الگوی شگفتی باشد.

Keywords:

نگارگری ایرانی , خمسه‎ های مصور , نگاره دیدن خسرو شیرین را در چشمه‎ سار , الگوی شگفتی , المناظر ابن‎ هیثم