بررسی برهان امکان و وجوب» از دیدگاه توماس آکوئیناس و نقد آن «

اثبات وجود باری تعالی از دیرباز همواره مطمح نظر فلاسفه بوده است و در این راه تلاش های فراوانی صورت گرفته که منتهی به ادله و براهین متعددی گشته است. همانا یکی از محکمترین و بهترین ادله در خصوص اثبات وجود خدا، برهان »وجوب و امکان« ابتکار فارابی است. پس از ایشان سایر فلاسفه الهی. به ویژه فلاسفه اسلامی با بیانات متفاوتی آن را تبیین کرده اند. یکی از کهن ترین و معروف ترین تقریرهای برهان اثبات وجود خدا برهان ابن سینا است. برهان در آثار اندیشمندان غربی براهین جهان شناختی است. از میان تقریرهای متفاوتی که این برهان در غرب دارد، تقریر آکوئیناس دارای شهرت فراوانی است. این پژوهش با تبیین این برهان از منظر اکوئیناس، به نقد و بررسی آن می نشیند.آکوئیناس - بر خلاف تلقی شارحان بزرگی همچون اتین ژیلسون - نه تصحیحی در برهان وجوب و امکان سینوی و ابن رشدی صورت داده و نه اساسا به مواضع اختلاف آنها آگاهی کامل داشته. امکان مورد نظر ابن سینا در برهان امکان و وجوب، امکان ذاتی می باشد، لکن امکان مورد نظر ابن رشد امکان استعدادی است و ضروری او لزوما واجب الوجود بالذات ابن سینا نمی باشد. همانا آکوئیناس به این نکته توجه نداشته و به همین دلیل حتی نتوانسته در موارد اختلاف آنها، آگاهانه وارد بحث شود و داوری درستی بکند و یا دست کم آگاهانه از یکی از آن دو جانبداری کند. تقریر اول وی ترکیبی ناشیانه از تقریرهای سینوی و ابن رشدی است که حاکی از عدم تسلط او بر مبانی فلسفی ابن سینا و ابن رشد می باشد. در تقریر ثانی هم بنا بر یک قرائت از آن، همین اشکال نیز وارد است، بعلاوه که فرض های نادرستی هم در کار آورده است. در هر حال، او تحت تاثیر ابن رشد ، برهانهایش را در مرحله ای تنظیم کرده است ، بی آن که بداند ابن رشد در این کار معذور بوده. محوریت علل و معلول های طبیعی در این برهان و تطبیق امتناع تسلسل بر آن از دیگر اشکالات این تقریر می باشد.

Keywords:

توماس آکوئیناس , برهان امکان و وجوب , امکان ذاتی , امکان استعدادی , امتناع تسلسل.