مطالعه تطبیقی تجربه برنامه ریزی توسعه در جهان؛ گسست ها و گذارها

مروری بر آثار، پیامدهای برنامه­ریزی توسعه از اوایل قرن بیستم تاکنون به خوبی اثرات فرایند آن در گذر زمان است. این پیامدها همزمان با رونق برنامه­ریزی در دهه­های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ به اوج خود رسید و به تدریج با مشخص شدن تناقض­های برنامه­ریزی تحت هدایت دولت در دهه­های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ فروکش کرد. به‌طور آشکار برنامه­ریزی پس از ورود به دوران پس از جنگ سرد، جذابیت خود را به عنوان ابزاری ایدئولوژیک در کشورهای سوسیالیستی و ابزاری اصلاحی در کشورهای سرمایه­داری از دست داده؛ و با توجه به اهمیت یافتن تمرکززدایی، محلی­گرایی و مشارکت در برنامه­ریزی توسعه، فضاهای رقابتی جدید را به روی کشورهای جنوب در هزاره سوم گشوده است.

همچنین برنامه ­ریزی توسعه در ایران از طریق تحول در سازمان برنامه و آغاز برنامه­های جامع کشور، با تغییر جهانی برنامه­ریزی هم‌راستا است. تجربه هفت دهه­ای برنامه­ریزی توسعه در ابتدا منطبق با گسترش برنامه­ ریزی­های جامع تحت فضای جنگ سرد بود؛ اما گذار فعلی آن بیشتر تحت پیشران نیروهای جهانی شونده ضرورت جامع­نگری و چشم­اندازنگری در تفکر توسعه و تمرکززدایی در برنامه ­ریزی و اجرای آن است. مارپیچ توسعه در ایران روایتی است که در دهه‌های گذشته ذهن بسیاری از متفکران و حتی مردم دغدغه‌مند به این امر را به خود مشغول کرده؛ آن چنانکه اکثر متفکران فرصت‌های آسان‌تر پیشین برای توسعه را از دست رفته و مسیر پیش­رو در زمینه دستاوردهای توسعه را بسیار دشوار می‌بینند. مع­الوصف، این گزارش معطوف به مطالعه تطبیقی تجربه برنامه‌ریزی توسعه در جهان از بابت درس‌آموخته‌ها برای کشور در آستانه برنامه هفتم بوده و چند پیش‌فرض عمده محتوای کار را پیکره­بندی می­کند:

۱- چنانچه در متون رسمی برنامه­ریزی توسعه تاکید شده، زمینه این فرایند در سطح جهان رکود بزرگ دهه ۱۹۳۰، لزوم ورود حمایت­گرانه دولت در اقتصاد متاثر از توصیه­ های کینز بود؛ اما گسترش و فراگیر شدن آن متاثر از تقسیم کار جهانی بعد از جنگ جهانی دوم و لزوم «توسعه» در کشورهای جهان سوم تحت اصل چهار ترومن و ورود آنها به بلوک قدرت آمریکا در طی رقابت­های جنگ سرد بود. این‌چنین، برنامه­ریزی توسعه به‌عنوان یک مکانیسم بسیار قوی برای ایجاد و مدیریت جهان سوم در دوره پس از ۱۹۴۵ عمل کرد و ایران نیز در این دایره قرار گرفت.

۲- پایان جنگ جهانی دوم، حرکت آمریکا و اروپا به سوی آزادسازی اقتصادی، ابداع واژه توسعه در دکترین ترومن، ژئوپلیتیک جنگ سرد و غیره، زمینه­ های اصلی برنامه­ ریزی توسعه در ایران معاصر و نیز جهان در حال توسعه است. در چنین زمینه­ای، اقتصاددانان و سیاستگذاران ایرانی، هفت دهه قبل سازمان‌های مدرن اقتصادی چون سازمان برنامه و بودجه را به وجود آوردند و سازوکار اقتصادی تحت دولت مقررات­گذار، هدایت­کننده و توسعه‌گرا را بیش از گذشته بر روابط اقتصادی کشور حکم‌فرما نمودند.

۳- تجربه جهانی بلندمدت برنامه­ریزی توسعه (۱۹۴۸ تاکنون) منطبق با دوره گسترش برنامه­ریزی تحت فضای جنگ سرد بود؛ اما گذار فعلی آن بیشتر تحت پیشران نیروهای جهانی شونده و چشم­اندازنگری در تفکر توسعه و تمرکززدایی در برنامه­ریزی و اجرای آن است.

پیش‌فرض سوم که مطابق بندهای بعدی این گزارش بر روند توسعه کشورها نقش موجبیتی دارد؛ در برنامه‌های توسعه اول تا ششم بعد از انقلاب با ترجیع‌بند برنامه جامع غایب است و برخلاف منطق برنامه‌ریزی‌های تعاملی-مشارکتی و تقدم چشم‌اندازها، سیاست‌های توسعه در جهان هنوز انگاره برنامه جامع بر ایران مسلط است.

این گزارش معطوف به واکاوی روند استثنایی فوق در برنامه‌ریزی توسعه در ایران است و این کار را با مقایسه تطبیقی برنامه‌ریزی توسعه در جهان در یک روند بلندمدت قرنی انجام خواهیم داد. بدین ترتیب که پس از طرح مسئله، در بخش اول تحول برنامه‌ریزی توسعه در جهان را در قالب یک نمودار بلندمدت به بحث گذاشته و با گروه‌بندی مناطق جهان و بررسی تجربه توسعه در کشورهای منتخب، گزاره‌ها استخراج شده است. در بخش دوم و تحت عنوان بیان تجربه جهانی از توسعه، گزاره‌ها طبقه‌بندی و مجدد ترکیب شده تا به یک تصویر کل‌گرایانه از مسئله گزارش برسیم. بخش سوم و پایانی گزارش نیز معطوف به ارائه نکات مستخرج از تجربه جهانی است، از این بابت که نکات درون برنامه‌ای و نکات برون برنامه‌ای تجربه کشورها را یکجا تجمیع کرده و به‌عنوان ضرورت‌های انتخاب رویکرد بهینه برنامه هفتم یکجا در اختیار نهاد برنامه‌ریز قرار می‌دهد.