رهیافت توسعه مناطق آزاد ایران به انضمام بررسی عملکرد اقتصادی مناطق آزاد ایران

امروزه اغلب مناطق آزاد در دنیا با اهداف چندگانه ای ازجمله تولید و خدمات، تجارت بین المللی (صادرات و واردات)، ترانزیت کالا، گردشگری و انتقال فناوری به منظور دستیابی به توسعه پایدار و همه جانبه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و فناوری در حال فعالیت یا ایجاد هستند و مناطق آزاد ایران نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ اما اینکه این مناطق به چه میزان در تحقق اهداف از پیش تعیین شده و بهره برداری از ظرفیت های خود موفق اند و در مقایسه با رقبای داخلی و خارجی خود در چه جایگاهی قرار دارند موضوعی است که ارزیابی عملکرد مناطق آزاد را ضروری می نماید؛ چراکه از یک سو، در صورت آگاهی از وضعیت فعلی و آسیب شناسی اقدامات انجام گرفته در مناطق آزاد و شناخت نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها و از سوی دیگر، رصد و پایش رویکردهای آینده و استراتژی های توسعه ای رقبای منطقه ای و بین المللی و الگو گرفتن از نمونه های موفق بین المللی، می توان راهبردهایی را برای توسعه مناطق آزاد کشور با نگاهی به تغییر و تحولات آینده تدوین نمود. در این پژوهش، در گام اول با استفاده از آمارها و گزارش های رسمی، اطلاعات مربوط به شاخص های عملکردی مناطق آزاد ازجمله سرمایه گذاری خارجی و داخلی محقق شده، ارزش تولیدات و صادرات طی سال های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و در گام دوم، به منظور آسیب شناسی و شناخت عوامل عدم موفقیت مناطق آزاد در دستیابی به اهداف تعیین شده و احصاء راهکارهای مورد نیاز برای حصول اهداف، از روش مطالعات میدانی و مصاحبه با خبرگان اعم از مدیران و معاونین فعلی و سابق مناطق آزاد کشور، کارشناسان، فعالان و نمایندگان بخش خصوصی و سرمایه گذاران در مناطق آزاد و صاحبنظران برجسته در حوزه سیاستگذاری و مدیریت استراتژیک بهره گرفته شد. یافته های مربوط به گام اول پژوهش، بیانگر عملکرد ضعیف و غیر قابل قبول آنها در شاخص های مورد نظر در مقایسه با مناطق آزاد دیگر کشورهای جهان و همچنین سرزمین اصلی ایران است. مناطق آزاد ایران در شاخص سرمایه گذاری خارجی ۱۰ درصد، در شاخص سرمایه گذاری داخلی ۷/۱ درصد، در شاخص صادرات کمتر از ۱ درصد و در تولید حداکثر ۱/۳ درصد در مقایسه با سرزمین اصلی موثر هستند. در حالی که در شاخص سرمایه گذاری خارجی، مناطق آزاد کشورهای مالزی، کره جنوبی و چین به ترتیب ۷۲ درصد، ۲۸ درصد و ۱۹ درصد و در شاخص صادرات، کشورهای چین، مالزی، هند و امارات به ترتیب ۷۵ درصد، ۴۹ درصد، ۲۶ درصد و ۳۰ درصد در اقتصاد کشور نقش آفرینی می کنند.

در عملکرد مناطق آزاد کشور کاملا مشهود است که این مناطق، فاصله زیادی با اهداف مورد نظر خود دارند و ادامه مسیر فوق نمی تواند نتایج مثبت مورد انتظار منطبق با اهداف را برای ایران ترسیم کند؛ اما قطعا بدترین نتیجه گیری آن خواهد بود که حیطه عملکرد مناطق آزاد و امتیازات آنها را محدود کنیم. همچنین ضروری است موانع موجود شناسایی و مرتفع و همچنین راهکارهای توسعه پس از شناسایی، اجرایی شوند تا مناطق آزاد کشور با توجه به وجود منابع سرشار انسانی، مادی و ظرفیت های بالقوه مالی و موقعیت استثنایی ژئوپلیتیک خود، بالاخص قرار گرفتن در شاهراه ارتباطات بین الملل در بین قاره های اروپا، آسیا و آفریقا و کریدورهای شمال- جنوب و شرق- غرب، نقش آفرینی ممتازی در توسعه و پیشرفت کشور داشته باشند.

پس از گردآوری داده ها و اطلاعات، بیست و چهار عامل عدم موفقیت مناطق آزاد کشور شناسایی و در دو گروه اصلی، عوامل درونی (شامل دو گروه فرعی، عوامل ساختاری با چهار عامل و عوامل عملکردی با شش عامل) و عوامل بیرونی (شامل سه گروه فرعی، عوامل ناشی از اقدامات و اعمال قدرت نهادهای قانونی و تصمیم گیر داخلی کشور با نه عامل، عوامل ناشی از اقدامات با منشا خارج از کشور با سه عامل و عوامل مرتبط با شرایط عمومی اقتصادی کشور با دو عامل) تقسیم شد. سپس به عنوان یافته های پژوهش، مهم ترین پیشنهادها برای توسعه و ارتقای عملکرد مناطق آزاد کشور، احصاء شده از پاسخ خبرگان متناسب با هریک از عوامل موثر درونی و بیرونی که در عدم موفقیت مناطق آزاد به اهداف مورد نظر موثر بودند به تفکیک ارائه گردید که به طور خلاصه از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- تصویب روند و راهبرد جامع هر یک از مناطق آزاد در شورای عالی مناطق آزاد و تخصصی کردن مناطق آزاد و معین کردن اهداف مشخص برای هر یک از مناطق با توجه به ضرورت، موقعیت و امکانات هر منطقه ...

- ... تصویب آئین نامه جدید معافیت مالیاتی مناطق آزاد که در آن بر اساس روند و راهبرد جامع و اهداف هر یک از مناطق، مقدار، زمان و نوع معافیت فعالیت های مشمول معافیت مالیاتی در هریک از مناطق را تعیین می کند در قالب برنامه هفتم توسعه و یا احکام دائمی برنامه های توسعه... و منع تغییر آن در یک بازه زمانی ۲۵ ساله ...

- اجرای کامل ماده ۶۵ قانون احکام دائمی برنامه های توسعه کشور و ماده ۲۷ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد در خصوص تعیین مدیران عامل مناطق آزاد به نمایندگی دولت به عنوان بالاترین مقام منطقه و واگذاری کلیه وظایف، اختیارات و مسئولیت های دستگاه های اجرایی دولتی مستقر در مناطق آزاد به استثنای نهادهای دفاعی و امنیتی به آنها ...

- تسریع در احداث و تکمیل تاسیسات زیرساختی پروژه های بین المللی ترانزیتی کشور در محورهای شمال- جنوب و شرق- غرب، شامل بنادر، خطوط راه آهن، بزرگراه ها و ... به عنوان یک مزیت مهم برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی در زمینه توسعه فعالیت های ترانزیتی و تجاری ...

- با توجه به تاثیر بسیار زیاد وجود زیرساخت های لازم ازجمله فرودگاه، بنادر، راه آهن، بزرگراه و جاده های ارتباطی و نیروگاه های برق و ... در مناطق آزاد برای جذب و عملکرد موفق سرمایه گذاران خارجی و داخلی در مناطق آزاد کشور... هزینه احداث آنها از محل بودجه عمومی کشور تامین شود.

- ... لایحه الحاقی قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری- صنعتی با هدف تاسیس بانک ها و موسسات اعتباری خارجی در مناطق آزاد برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال شود. همچنین زمینه حضور و فعالیت موسسات بیمه خارجی در مناطق آزاد منطبق با ماده ۲۸ الحاقی مصوبه ۱۳۷۸ و تبصره الحاقی ماده ۲۸ مصوب ۱۳۸۸، قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور با تصویب هیئت وزیران فراهم شود.