نقش علم و جهل در ضمان مقبوض به عقد بیع فاسد

عقد بیعی که به جهت فقدان یکی از شرائط صحت، صحیح واقع نشود فاسد و باطل بوده آثارو نتایجی دارد و اهم این نتایج این است که هر قابضی موظف به استرداد همان چیزی است که قبض نموده است، در نتیجه در صورت قبض و اقباض، فروشنده ضامن تلف ثمن و خریدار ضامن تلف مبیع می باشد. این ضمان در بیان فقها و قانون مدنی ایران بدون لحاظ و مدخلیت علم و جهل طرفین به فساد، مطلق انگاشته شده است. این مقاله در صدد تبیین صور علم و جهل طرفین بر فساد و تاثیر آن است. از نتایج بحث اینکه با بررسی فروض مسئله نقش علم و جهل طرفین مشخص می شود که قائل شدن به ضمان اگر چه در برخی صور مثل علم طرفین به فساد بیع طبق قاعده علی الید و وجود اکل مال به باطل موجه بوده ولی به صورت علی الاطلاق و در همه فروض چندان توجیهی ندارد؛ چرا که در صوری مثل علم فروشنده بر فساد و جهل خریدار طبق قاعده اقدام و اصل عدم و مواردی همچون اعراض از مالکیت می توان قائل شد که خریدار مسئولیتی در قبال مبیع ماخوذه و همچنین در صورت جهل فروشنده بر فساد، وی نسبت به ثمن دریافتی و تلف آن به صورت مطلق ضامن نیست.