نگاهی به مکتب متاخر معتزله

مکتب اعتزال، که غالبا تداعی گر عقل گرایی در جهان اسلام است، از همان آغاز مطالعات اسلام شناسی، هم توجه غربیان را به خود جلب کرد و هم مسلمانان را به یافتن و تصحیح آثار معتزلی واداشت. با وجود این، تنها آثار اندکی از این جریان مهم و موثر جهان اسلام یافت شده است. بیشتر این نسخه ها در یمن، محلی که بسیاری از آثار معتزلی در آن جا محفوظ مانده، پیدا شده است. رهاورد این حرکت چاپ آثاری چون الانتصار، نوشته ابوالحسین خیاط و مجموعه دایره المعارف گونه المغنی، و نیز کتاب تثبیت دلائل النبوه و المحیط بالتکلیف هر دو تالیف قاضی عبدالجبار، و نصوص دیگری بود. از معتزله قرن پنجم به بعد، به جز آثار زمخشری، تنها چند کتاب به نام های دیوان الاصول و مسائل الخلاف بین البصریین و البغدادیین، نوشته ابورشید نیشابوری، و المعتمد فی اصول الفقه، نوشته ابوالحسین بصری (م ۴۳۶ق)، و التذکره فی الجواهر و الاعراض، نوشته ابن متویه، یافت شده و به چاپ رسیده اند. ظاهرا پس از این افراد، در جریان اعتزال فرد صاحب اثری پدید نیامده، یا آثار آنان به دست ما نرسیده است. با این حال، به تازگی چند نسخه خطی از معتزله قرن پنجم و ششم پیدا شده است که آگاهی های ما را درباره مکتب متاخر معتزله وسعت می بخشد.[۱] نوشته کوتاه حاضر مروری است بر این چند اثر و بیان اهمیت خاصی که در این نسخه ها وجود دارد.[۲] [۱] . به عنوان مثال، فرانک در تحقیق خود درباره مکتب متاخر معتزله و نظرات آنان در مورد موجودات و صفات آنها تنها از مسائل الخلاف بین البصریین، نسخه خطی برلین، شماره ۵۱۲۵; المعتمد فی اصول الفقه، نوشته ابوالحسین بصری; و التذکره فی احکام الجواهر و الاعراض، نسخه خطی آمبریزونا، C.۱۰۴ استفاده کرده است. رک:    R. M. Frank, Beings and Their Attributes; The Teaching of the Basrian School of the Mutaziliain (Albany, ۱۹۷۸), pp. ۱۷۵-۱۷۶.    در مورد تاثیر آرای ابوالحسین بصری بر برخی متکلمان امامی رک: حسین مدرسی «مفاوضه ای در مسئله شیئیت معدوم»، مجله تاریخ و فرهنگ معاصر (سال دوم، شماره ۸، ۱۳۷۲)، ص۸۲۸۵. [۲] . آن گونه که فخر رازی (م ۶۰۶ ق) بیان داشته است، از میان گرایش های متعدد معتزلی، تنها دو گرایش ابوهاشم جبایی و ابوالحسین بصری در زمان وی از میان جریان های متعدد اعتزالی باقی مانده بودند. ذکر این نکته ضروری است که مکتب متاخر معتزله، خصوصا نحله کلامی ابوالحسین بصری، عملا خود را به چهارچوب های تفکر اهل سنت و جماعت (مثل ماتریدیه و اشاعره) نزدیک کرده و تنها در برخی نکات راه خلاف را در پیش گرفته بود.