معاد جسمانی

در مباحث گذشته بیان شد که مرحوم اردستانی به واسطه انکار حرکت در جوهر و حصول اشتداد، در وجود، طریقه صدرالمتالهین را در مساله نحوه حصول نفس ناطقه و کیفیت پیدایش آن از ناحیه تحولات واقع در صور نباتی و حیوانی، انکار نموده است، و از تصور این اصل مهم که صور نباتی و حیوانی متحول به صور انسانی، جهت حصول تجرد تام و رجوع آن باصل خود، صورنباتی لابشرط و حیوانی متحرک به طرف تجرد از جلباب ماده میباشد و در حرکات جوهری، هر صورت متحقق در ماده بحسب نحوه وجود، خود ماده و هیولاست برای صوربعدی؛ چه آنکه معنای حصول اشتداد، در جوهر، اضافه فعلیت، به فعلیت است که از آن در لسان صدرالحکما واتباع او، به لبس بعد لبس (نه خلع صورتی ولبس صورتی دیگر) تعبیر شده است. مسلک عرفا نیز در مساله پیدایش نفس، نزدیک به مشرب آخوند ملاصدرا است چه آنکه اهل معرفت برای حقیقت انسانی دو عروج قائلند، که از آن به معراج تحلیل، و معراج ترکیب تعبیر نموده اند، یکی محقق قوس نزولی، متنزل از مقام واحدیت و عین ثابت تا مقام استقرار در رحم و دیگری رجوع باصل خود، از مقام استقرار در ارحام، و ترقی در صور نباتی و حیوانی، جهت نیل به مقام مجردات و طی درجات و مراتب وجودی، از قطع حجت ظلمانی راجع به مقامات نفس، و طی درجات و قطع حجب نورانی مربوط به سبحات جلال وجمال و فنا در احدیت وجود، و رجوع به حق مبدء و نهایت و غایت و صورت تمامیه نفس، چه آنکه غایت وجودی انسان، صورت تمامیه اوست، و صورت تمامیه هر شیء همان علت وجودی او و غایت تمامی آن میباشد که «النهایات هی الرجوع الی البدایات» و قد افصح عن هذا بقوله تعالی شانه: انالله ، و انا الیه راجعون.