کانی شناسی رس؛ شاهدی برای تخریب اراضی شیب دار لسی

به منظور مطالعه رفتار کانی های رسی خاک در ارتباط با تغییر کاربری و تخریب اراضی، زمین های شیب دار حوزه آبخیز آق سو در شرق استان گلستان انتخاب گردید. کانی های غالب مواد مادری لسی را ایلیت و کلریت تشکیل می دهند. فراوانی کانی های رسی اصلی در خاک جنگلی و ناحیه جنگل تراشی شده زراعی مجاور آن به ترتیب به این صورت می باشد: ایلیت > اسمکتیت > کائولینیت > کلریت > ورمی کولیت و ایلیت > کلریت > کائولینیت > اسمکتیت. منشاء ایلیت، کلریت و کائولینیت خاک ها اغلب مادری است. جنگل تراشی و فرسایش خاک موجب شده تا به دلیل رخنمون شدن مواد مادری مقدار کانی های یاد شده در کاربری زراعی افزایش یابد. منشاء اسمکتیت در خاک های منطقه ارثی و نیز تبدیلی است. در نواحی با رطوبت قابل استفاده بیشتر که شرایط آبشویی جهت آزاد شدن K+ از ساختار ایلیت و کلریت مهیاست، این کانی ها می توانند به اسمکتیت تغییر یابند. پوشش طبیعی جنگل با فراهم آوردن رطوبت بیشتر موجب شده درصد اسمکتیت در کاربری جنگل به طور نسبی بیشتر از خاک زیر کشت مجاورش باشد. هدر رفت خاک، عدم استقرار پوشش گیاهی دائمی، آبشویی ضعیف تر و رطوبت کمتر خاک از دلایل عمده ناچیز بودن مقدار اسمکتیت در خاک های ناحیه جنگل تراشی شده به حساب می آید. ورمی کولیت در خاک های اسیدی ضعیف که شاخص اگروکلیماتولوژی، P/ET، (نسبت بارندگی متوسط سالیانه به تبخیر و تعرق متوسط سالیانه گیاه مرجع) منطقه از ۴/۰ بزرگ تر باشد، شکل گرفته و پایدار می ماند. اجرای طولانی مدت کشت و کار در ناحیه جنگل تراشی شده و فرسایش شدید خاک سطحی موجب شده تا مواد آهکی زیرین در سرتاسر نیم رخ خاک توزیع شده و به دلیل pH بالای خاک ورمی کولیت ناپایدار شود. افزایش میزان کانی هایی نظیر ایلیت، کلریت و کائولینیت، کاهش مقدار اسمکتیت و همچنین حضور نداشتن ورمی کولیت در اراضی تخریب شده منطقه که زمانی تحت شرایط اکوسیستم جنگلی بوده و دارای کانی شناسی مشابهی با خاک جنگل بوده است نشان می دهد که خاک سطحی به دنبال جنگل تراشی دچار تلفات شده و لند اسکیپ ناپایدار گردیده است. به طورکلی کانی های رسی و تحول آنها در کنار پارامترهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی می تواند شاهد مناسبی برای تخریب اراضی به حساب آید.