منابع تامین کننده نیتروژن دانه در برخی ارقام برنج در واکنش به تنش گرما ناشی از تغییر تاریخ کاشت

پدیده تنش گرمایی به دلیل تغییرات آب و هوایی که اغلب اثرات مخربی بر تولید برنج دارد، بیشتر شده است. تجمع و انتقال نیتروژن در اندام­های برنج فرآیند مهمی است که عملکرد و کیفیت برنج را تعیین می­کند که قاعدتا تحت تاثیر تنش­های محیطی از جمله گرما تغییر خواهد نمود. در این راستا پژوهشی با هدف بررسی اثرات تنش گرمای القا­شده در تاریخ­های مختلف کاشت و تاثیر آن بر منابع تامین­کننده نیتروژن دانه در هفت رقم برنج منتخب (Oryza sativa L.) از جمله عنبوری، چمپا، دانیال، گرده، حمر، و هویزه (ارقام بومی)، و رقم N۲۲ (رقم بین­المللی) صورت گرفت. آزمایش با دو عامل تاریخ کاشت و رقم به صورت کرت های خرد­شده در قالب طرح پایه ی بلوک های کاملا تصادفی در سه تکرار در دو سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی شاوور، وابسته به مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان اجرا گردید. به منظور مواجهه با تنش درجه حرارت بالا (تنش گرمایی) در شرایط مزرعه ای، سه تاریخ کاشت ۱۵ اردیبهشت، ۵ خرداد و ۲۵ خرداد به ترتیب با متوسط دمای بلند مدت ۸/۳۶، ۴/۳۳ و ۲/۳۴ درجه سانتی­گراد به عنوان کرت های اصلی انتخاب گردیدند. تاریخ کاشت به هنگام (تاریخ کاشت دوم) با شرایط دمایی مطلوب شامل متوسط دمای ۴/۳۳ درجه سانتی­گراد در کل مراحل رشد گیاه برنج به عنوان شاهد و تاریخ کاشت زود هنگام (تاریخ کاشت اول) به عنوان مواجهه با تنش گرمایی در مرحله زایشی با متوسط ۸/۳۶ درجه سانتی­گراد در نظر گرفته شدند به گونه ای که ژنوتیپ­های برنج در دوران گلدهی و پر­شدن دانه در مواجه با متوسط تنش گرمای بالای ۱/۳۹ درجه سانتی­گراد بودند و در هر تاریخ کاشت هفت رقم برنج به عنوان کرت های فرعی کشت گردیدند. نتایج آزمایش نشان داد در هر سه تاریخ کاشت در تمام ارقام، بالاترین مقادیر نیتروژن انتقالی از برگ به دانه به میزان ۳۸/۳۷ کیلوگرم در هکتار و کارایی انتقال نیتروژن به میزان ۸۸/۷۰ درصد در برگ های گیاه بدست آمد. در میان تاریخ­های کاشت، بیشترین میانگین انتقال مجدد نیتروژن و کارایی انتقال مجدد در کل اندام رویشی در تاریخ کاشت دوم به ترتیب با میانگین ۹۵/۴۲ کیلوگرم در هکتار، ۰۵/۳۷ درصد بدست آمد. در این بین، بیشترین سهم انتقال مجدد نیتروژن با میانگین ۴۰/۹۴ درصد در رقم چمپا در تاریخ کاشت اول که شرایط تنش گرمایی برای گیاه ایجاد شده بود، مشاهده شد. در بین ارقام مورد مطالعه، بیشترین شاخص برداشت نیتروژن در رقم اصلاح شده و پا کوتاه دانیال با میانگین ۵۹/۶۷ درصد و پس از آن در رقم هویزه و N۲۲ بدست آمد. بیشترین عملکرد دانه با میانگین ۶۵۵۴ کیلوگرم در هکتار در تاریخ کاشت دوم که بالاترین شاخص برداشت نیتروژن، بیشترین مقدار کارایی انتقال مجدد نیتروژن از اندام­های رویشی، بیشترین برداشت نیتروژن از خاک و کمترین سهم انتقال مجدد نیتروژن را اندام­های رویشی به دانه داشت در رقم هویزه و پس از آن در رقم حمر (۴۴۶۶) که بالاترین جذب نیتروژن را از خاک داشت، بدست آمد. به­طور­کلی با توجه به نتایج آزمایش می توان گفت که وقوع تنش گرمایی در طول دوره زایشی گیاه باعث کاهش قابل توجه در مقدار و کارایی انتقال نیتروژن به اندام­های رویشی و دانه خواهد شد. همچنین ارقام متحمل به گرما (هویزه، حمر و دانیال) دارای بیشترین کارایی انتقال مجدد نیتروژن در هر سه تاریخ کاشت بودند و می توان از این ارقام در برنامه های اصلاحی استفاده کرد.

Keywords:

Nitrogen remobilization , Nitrogen uptake index , Portion of remobilization , Grain filling , انتقال مجدد نیتروژن , شاخص برداشت نیتروژن , سهم انتقال مجدد , پر شدن دانه