ارتقاء مدیریت آب های فرامرزی، راه پیش رو در خاورمیانه نمونه موردی: آب های فرامرزی ایران و همسایگان

تمدن­های بشری در کنار منابع آب مانند رودخانه­ها شکل گرفته و توسعه یافته­اند. تمدن باستانی بین­النهرین در کنار رودخانه­های دجله و فرات، تمدن مصر در کنار رود نیل، تمدن هند در کنار رود سند و تمدن شهر سوخته در کنار رودخانه هیرمند و دریاچه­های تالاب فرامرزی هامون نمونه­هایی از تمدن­های فوق­الذکر می­باشند. از جمله دلایل نابودی تمدن­های باستانی ناشی از وقوع جنگ­ها، بلایا و شیوع بیماری­های خطرناک، خشکسالی و کاهش دسترسی به منابع آب بوده است. امروزه با توجه به نابودی امپراطوری­ها و نظام­های سلطنتی قدیمی و تشکیل کشورهای کوچک و بزرگ، مرزهای جدید تثبیت شده و منابع آب شیرین رودخانه­های فرامرزی اهمیت بیشتری یافته­اند و چالش­ها و تنش­هایی بین کشورها برای دسترسی به منابع آب شیرین رخ داده است، حتی در مواردی در قرن بیستم، منازعات مرزی هم رخ داده است. براساس مطالب فوق، ملاحظات دولت­ها و اقدامات کشورها به سمت و سوی تهیه روش­های جدید مدیریت منابع آب بویژه براساس اصول مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب (IWRM) سوق یافته است. همچنین به منظور کاهش تنش­ها و منازعات و اجتناب از چالش­های جدید، معاهدات مرزی بر مبنای قوانین بین­المللی، سوابق تاریخی حقوق آب و لزوم حفظ روابط دوستانه بین کشورها برای دستیابی به راهکارهای منحصر به فرد و مناسبتر، تهیه و تدوین می­گردد. ایران و کشورهای همسایه آن حوضه­های آبریز فرامرزی مشترک بسیاری دارند، مانند: حوضه آبریز رودخانه فرامرزی ارس (بین ایران، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان)، اترک (بین ایران و ترکمنستان)، اروند (شط العرب، بین ایران و عراق)، هیرمند و هریرود (بین ایران و افغانستان) و سایر رودخانه­های مرزی مشترک. در این مقاله پس از بررسی کوتاهی از وضعیت آب­های فرامرزی در دنیا و خاورمیانه، تجارب و سوابق مدیریت منابع آب فرامرزی بین ایران و کشورهای همسایه، سوابق معاهدات آب­های مرزی، ویژگی­های معاهدات مذکور و نیز نتایج مذاکرات و اقدامات انجام شده بین ایران و همسایگان با استفاده از معاهدات و پروتکل­های مربوط به رودخانه­های مرزی و منابع آب مشترک ارائه شده است. همچنین به نمونه­های همکاری­های مشترک موفق، و نیز مشکلات موجود اشاره شده و به اهمیت و ضرورت رویکرد به مدیریت جامع منابع آب (IWRM) بین کشورهای همسایه، به منظور افزایش بهره­وری از منابع مشترک و کاهش تنش های فیمابین پرداخته شده است.

Keywords:

آبهای فرامرزی , هیدروپلیتیک , مدیریت جامع آب , خاورمیانه , ایران