ناوک های «کمان» در ایران: پیشینه تاریخی، ساخت و فنون به کارگیری

این پژوهش به ناوک های کمان، به شیوه های بهره گیری و تاریخ احتمالی ورود آن به ایران می پردازد. در زبان فارسی بدین رزم افزار «ناوک» (مجرا) و به پرتابه های آن ها «تیر ناوک» گفته اند. باوجود این، واژه ناوک برای «تیر» و حتی «کمان» نیز در زبان فارسی به کار رفته است. اصطلاح رزم افزار ناوک چنان با نام ایران درهم تنیده است که از نگاه فرهنگ های بیرونی (خارجی)، ایران خاستگاه این جنگ افزار و توسعه دهنده آن بوده است. این دو، در زبان عربی به عنوان «مجرا» نامیده شده اند؛ این اصطلاح عربی در غرب بسیار شناخته شده تر است؛ دلیل آن، به ترجمه دو کتاب دستنامه (راهنمای) این موضوع از عربی به انگلیسی، یعنی «راهنمای کمان وری عربی» (راهنمای تیراندازی با کمان عربی) و «کمان وری مسلمانان» برمی گردد. باوجود این، پیش از رخداد، واژه ناوک، به دلیل ترجمه بخشی از کتاب هدایات الرامی، به انگلیسی ترجمه و شناخته شده بود؛ اما در ترجمه به اشتباه از آن با عنوان کمان های زنبورکی (/صلیبی) نام رفته است. منظور از ناوک (مجرا) تیر (پیکان)، یک لوله نیمه بسته بر روی یک کمان برای پرتاب یک تیر با اندازه کوچک اما برای شلیک به فاصله دورتر استفاده است. این ابزار موجب سرعت بیشتر تیر و اصصکاک کمتر آن با هوا به هنگام شلیک، در سنجش با یک تیرپرتاب معمولی، خواهد بود. به گمانی تاریخ ورود این رزم افزار به ایران، به روزگار فرجامین ساسانی برمی گردد؛ این رزم افزار با ورود «تازیان» نیز حفظ و تا زمان «ورود اسلحه» گرم نیز در ایران روایی داشته است. این رزم افزار، زمینه ابداع بسیاری از رزم افزارهای دیگر در جهان اسلام بوده است. درهم تنیدگی نام ایران با این رزم افزار در دستنامه های عربی کمترین گواه توسعه این جنگ افزار توسط ایرانیان است. از این روی، در این پژوهش به برخی منابع عربی-فارسی، با ارجاع به اشیاء اصیل و نیز بازسازی شده، پرداخته خواهد شد.

Keywords:

Archery , Arrow guide , Bow and Arrow , Majrā , Nāvak , Tīr-e Nāvak. , کمان وری , تیر ناوک , تیرو کمان , مجرا , ناوک.